शेतीतील कचरा नव्हे, तर ऊर्जेची खाण!

नाविन्याचा ध्यास आणि जर्मनीची तंत्रवारी: ‘लेहमन-युएमटी’ (Lehmann-UMT) कंपनीला सदिच्छा भेट

११ डिसेंबर २०२५. जर्मनीतील न्युरेमबर्ग शहरातून आमचा प्रवास सुरू झाला. एकूण शिष्टमंडळ मोठे असले, तरी केवळ सात समर्पित ऊर्जा तज्ज्ञांचा (EPC तज्ज्ञ, सल्लागार आणि बायोगॅस प्रकल्प विकासक) एक छोटा गट ‘सॅक्सोनी’ प्रांतातील निसर्गरम्य ‘व्होग्टलँड’ (Vogtland) प्रदेशाकडे रवाना झाला. न्युरेमबर्गपासून सुमारे १८६ किमी अंतरावर असलेल्या ‘पोहल’ (Pöhl) येथील ‘लेहमन-युएमटी जीएमबीएच’ (Lehmann-UMT GmbH) या जागतिक कीर्तीच्या कंपनीला भेट देणे, हा या प्रवासाचा मुख्य उद्देश होता.

सकाळच्या ८:४५ वाजल्यापासून आमची बस सज्ज होती. ९:३० वाजता प्रस्थान करून आम्ही बरोबर ११:४५ ला पोहल येथील ‘कुर्झे स्ट्रासे ३’ या पत्त्यावर पोहोचलो. हिवाळ्यातील ती आल्हाददायक थंड हवा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाबद्दलची उत्सुकता यांनी आमचे स्वागत केले.

वारसा आणि प्रगतीचा आलेख

आमच्या यजमान कॅथरिना यांनी सादरीकरण कक्षात आमचे मनापासून स्वागत केले. १९४५ मध्ये एका छोट्या रिपेअर वर्कशॉपपासून सुरू झालेला हा प्रवास आज तिसऱ्या पिढीपर्यंत पोहोचला आहे. एकेकाळी पूरग्रस्त क्षेत्र असलेल्या भागात स्थापन झालेली ही कंपनी आज ‘स्पेशलाइज्ड मशिनरी’ क्षेत्रात जागतिक स्तरावर अग्रेसर आहे. गाळण प्रक्रिया (Filtration), कन्व्हेयर सिस्टिम आणि पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात लेहमन-युएमटीने घेतलेली झेप थक्क करणारी आहे.

कंपनीच्या प्रवासातील सर्वात मोठा टर्निंग पॉईंट १९९६ मध्ये आला, जेव्हा त्यांनी आपल्या ‘बायोएक्सट्रुडर’ (Bioextruder) तंत्रज्ञानाचे पेटंट मिळवले. गेल्या तीन दशकांत त्यांनी जगभरात २०० हून अधिक मशिन्स बसवल्या आहेत, ज्यातील २० पेक्षा जास्त मशिन्स भारतात यशस्वीपणे कार्यरत आहेत. हे तंत्रज्ञान केवळ बायोगॅससाठीच नाही, तर पशू खाद्य आणि अंटार्क्टिक संशोधन केंद्रांमधील स्लेज (Sleds) बनवण्यासाठीही वापरले जाते.

बायोएक्सट्रुडर: बायोगॅस क्षेत्रातील क्रांती

कॅथरिना यांनी या तंत्रज्ञानातील कसब अतिशय सोप्या भाषेत उलगडून सांगितले. बायोएक्सट्रुडरमध्ये ‘ट्विन-स्क्रू’ (Twin-screw) प्रणालीचा वापर केला जातो, जी कच्च्या मालातील नैसर्गिक आर्द्रतेचा वापर करून ‘स्टीम एक्सप्लोजन’ (बाष्प स्फोट) निर्माण करते. यासाठी बाहेरून पाणी किंवा वाफ देण्याची गरज भासत नाही.

जेव्हा तांदळाचा पेंढा किंवा लाकडाचा भुसा या दोन फिरणाऱ्या स्क्रूच्या मधून जातो, तेव्हा तिथे प्रचंड दाब, घर्षण आणि १०० अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त तापमान निर्माण होते. यामुळे त्या पदार्थातील तंतू (Fibers) आतून मोकळे होतात, ज्यामुळे पचन प्रक्रियेसाठी (Digestion) पृष्ठभाग वाढतो आणि गॅस निर्मिती सुलभ होते.

या तंत्रज्ञानाचे फायदे:

* बारीक तुकडे केलेल्या मालापेक्षा २०% जास्त गॅस निर्मिती.

* बायोगॅस टँकमधील तरंगणारे थर (Floating layers) कमी होतात आणि ढवळण्यासाठी (Mixing) लागणारी ऊर्जा वाचते.

* तांदळाचा पेंढा, मोहरीची पराटी, कापूस, बांबू किंवा नेपिअर गवत यांसारख्या भारतातील कठीण आणि लिग्निनयुक्त अवशेषांसाठी हे तंत्रज्ञान अत्यंत उपयुक्त आहे.

प्रत्यक्ष अनुभव: फॅक्टरी टूर

या भेटीचे मुख्य आकर्षण म्हणजे कारखाना पाहणी. कॅथरिना यांनी प्रत्यक्ष मशीनवर तांदळाचा पेंढा आणि लाकडाच्या चिप्सपासून मऊ, तंतुमय पदार्थ तयार करून दाखवले. पूर्णतः स्वयंचलित प्रणाली, अचूक अभियांत्रिकी आणि मजबूत बांधणी पाहून आमचा सात जणांचा गट भारावून गेला.

भारतीय संदर्भात सिलिकाचा वापर, मशिन्सची देखभाल आणि ‘इंडियन ऑईल’ (पानिपत), ‘रिलायन्स’, ‘उत्कर्ष’ यांसारख्या भारतातील यशस्वी प्रकल्पांवर आमची सविस्तर चर्चा झाली. आता भारतातच स्थानिक पातळीवर उत्पादन सुरू होत असल्यामुळे, भविष्यात हे तंत्रज्ञान भारतीय उद्योजकांना अधिक वेगाने आणि किफायतशीर दरात उपलब्ध होणार आहे.

निष्कर्ष: हरित भविष्याकडे वाटचाल

पाहणीनंतर दुपारच्या भोजनाच्या वेळी झालेल्या अनौपचारिक गप्पांनी अनेक नव्या कल्पनांना जन्म दिला. परतीच्या प्रवासात आमच्या गटात मोठा उत्साह होता. लेहमन-युएमटीने परंपरा आणि नाविन्य यांचा जो संगम साधला आहे, तो भारतासाठी दिशादर्शक ठरू शकतो.

भारतातील शेतीचा कचरा हा केवळ ‘कचरा’ नसून ती ऊर्जेची खाण आहे, हे या भेटीने पुन्हा एकदा सिद्ध केले. ही भेट केवळ माहितीपूर्ण नव्हती, तर भारत-जर्मनी यांच्यातील तंत्रज्ञान सहकार्याचा एक नवा अध्याय आणि हरित ऊर्जेच्या स्वप्नपूर्तीची एक नवी पहाट होती.

(लेखक दिलीप पाटील हे समर्थ साखर कारखान्याचे माजी कार्यकारी संचालक असून, आयएफजीईचे सहअध्यक्ष आहेत.)