खासगी साखर कारखान्यांची बायो एनर्जी सेंटर्सकडे वाटचाल : ठोंबरे
पुणे : वेस्ट इंडियन शुगर मिल्स असोसिएशन (WISMA) च्या एका महत्त्वपूर्ण कार्यक्रमात बोलताना, संस्थेचे अध्यक्ष बी. बी. ठोंबरे यांनी महाराष्ट्रातील खासगी साखर उद्योगाच्या प्रगती, आव्हाने आणि भविष्यातील वाटचालीवर सखोल माहिती दिली. ठोंबरे यांनी खासगी साखर कारखान्यांचे केवळ साखर उत्पादक न राहता, पुनर्निर्मित ऊर्जेचे (रिन्यूएबल एनर्जी) केंद्र, म्हणजेच ‘बायो एनर्जी सेंटर्स’ म्हणून उदयास येण्याचे ध्येय स्पष्ट केले.
‘विस्मा’च्या वार्षिक तंत्र परिषद आणि पुरस्कार वितरण कार्यक्रमात ते बोलत होते.
खासगी साखर उद्योगाची वाढ आणि विस्माची भूमिका: ठोंबरे यांनी आपल्या भाषणात सांगितले की, 1998 मध्ये तत्कालीन पंतप्रधान अटल बिहारी वाजपेयी यांच्या कार्यकाळात साखर उद्योगाचे डी-लायसन्सिंग झाल्यानंतर महाराष्ट्रात खासगी साखर कारखान्यांची सुरुवात झाली. नॅचरल शुगरला पहिला साखर कारखाना उभा करण्याचा मान मिळाला. आज, अवघ्या जवळपास 25 वर्षांत, महाराष्ट्रात 133 खासगी साखर कारखाने कार्यरत आहेत.
वेस्ट इंडियन शुगर मिल्स असोसिएशन (विस्मा) ही महाराष्ट्रातील खासगी साखर कारखान्यांची शिखर संस्था आहे. 2005 मध्ये मी, कैलासवासी गोपीनाथ मुंडे, नितीन गडकरी, हरिभाऊ बागडे, बबनराव पाचपुते यांनी मिळून या संस्थेची संकल्पना मांडली आणि तिचे नामकरण झाले. सुरुवातीला फक्त पाच सदस्य असलेल्या या संस्थेचा व्याप झपाट्याने वाढत गेला आणि आज ती 133 खासगी साखर कारखान्यांचे प्रतिनिधित्व करते.
शेतकरी केंद्रीत व्यावसायिक दृष्टिकोन: ठोंबरे यांनी स्पष्ट केले की, हे खासगी साखर कारखाने केवळ सहकारी कायद्याखाली नोंदणीकृत नसले तरी, महाराष्ट्रातील जवळपास सर्व खासगी कारखान्यांमध्ये शेतकरीच सभासद आणि 100% मालक आहेत. सहकारी आणि खासगी कारखान्यांमध्ये एकमेव फरक हा आहे की, खासगी कारखाने अत्यंत व्यावसायिक पद्धतीने आणि आर्थिक शिस्तीत चालवले जातात. शेतकऱ्याचा सहभाग आणि ऊस उत्पादक शेतकऱ्याचे कल्याण हेच त्यांचे मूळ उद्दिष्ट आहे, जे महाराष्ट्राच्या सहकारी चळवळीच्या परंपरेशी जुळते.
उद्योग क्षेत्रातील महत्त्वपूर्ण योगदान: महाराष्ट्राच्या एकूण साखर उत्पादनात खासगी कारखान्यांचा वाटा 50 ते 55% इतका आहे. तसेच, को-जनरेशन (सह-वीज निर्मिती) मध्ये 65% आणि इथेनॉल उत्पादनात 97% वाटा खासगी क्षेत्राचा आहे. ठोंबरे यांनी नमूद केले की, खासगी आणि सहकारी साखर कारखान्यांमध्ये कोणताही भेदभाव नसून, दोघांचेही उद्दिष्ट शेतकरी कल्याण आणि ग्रामीण विकास हेच आहे. या दोन्ही क्षेत्रांनी हातात हात घालून काम केल्याने महाराष्ट्रातील साखर उद्योगात तांत्रिक कार्यक्षमता, आर्थिक शिस्त आणि नवीन संकल्पना राबवण्यात आरोग्यदायी स्पर्धा निर्माण झाली आहे, ज्यामुळे महाराष्ट्र हे साखर उद्योगातील एक अग्रेसर राज्य बनले आहे.
भविष्यातील वाटचाल:
बायो एनर्जी आणि ग्रीन हायड्रोजन:
साखर उद्योगासमोरील अस्थिरता आणि नैसर्गिक लहरींवर अवलंबून असण्याचे आव्हान ठोंबरे यांनी अधोरेखित केले. त्यांनी जगामध्ये निर्माण झालेल्या ऊर्जा संकटावर आणि खनिज इंधनाच्या संभाव्य नामशेष होण्यावर भर देत, पुनर्निर्मित ऊर्जेकडे (Renewable Energy) होत असलेल्या मोठ्या बदलाची नोंद घेतली. ब्राझीलसारखे देश त्यांची इंधनाची गरज जवळपास 60 ते 70% इथेनॉल आणि बायोडिझेलवर भागवत आहेत, असे त्यांनी नमूद केले.
याच पार्श्वभूमीवर, साखर कारखान्यांनी आता केवळ साखर उत्पादन न करता ‘बायो एनर्जी सेंटर्स’ म्हणून काम करावे लागेल, असे ठोंबरे यांनी सांगितले. ग्रीन हायड्रोजन हे भविष्यातील इंधन असून, भारत सरकारने मागच्या बजेटमध्ये यासाठी 19,000 कोटी रुपयांची तरतूद केली आहे आणि पुण्यात ‘ग्रीन हायड्रोजन व्हॅली’ स्थापन झाली आहे, अशी माहिती त्यांनी दिली.
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि तंत्रज्ञानाचा वापर:
कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा (AI) वापर हा देखील एक महत्त्वाचा विषय असून, बारामती ट्रस्टच्या माध्यमातून उसासाठी AI चा वापर गेल्या सहा महिन्यांपासून सुरू झाला आहे. आता साखर आणि इथेनॉल निर्मिती प्रक्रियेतही AI आणि ऑटोमेशनचा वापर करण्याचे उद्दिष्ट आहे. साखर उद्योगाने को-जनरेशन आणि इथेनॉल पलीकडे जाऊन बायो-एनर्जी, ग्रीन हायड्रोजन, सस्टेनेबल एव्हिएशन फ्युएल आणि मिथेनॉल यांसारख्या विविध पर्यायांकडे वळावे लागेल, असे ते म्हणाले. यातून साखर उद्योगातील टाकाऊ वस्तूंना (बाय-प्रोडक्ट्स) प्रचंड मूल्य प्राप्त होईल, असे ठोंबरे यांनी स्पष्ट केले.
उत्कृष्ट कार्यासाठी पुरस्कार आणि सदस्यत्वाची हाक:
या कार्यक्रमात विस्मातर्फे उत्कृष्ट कार्य करणाऱ्या खासगी साखर कारखान्यांना पुरस्कार देऊन गौरवण्यात आले. हे पुरस्कार माजी साखर आयुक्त शेखर गायकवाड यांच्या अध्यक्षतेखालील त्रयस्थ समितीने निवडले होते. यावर्षी खालील कारखान्यांना विविध श्रेणींमध्ये पुरस्कार प्रदान करण्यात आले:
- ऊस विकास: श्रीनाथ म्हस्केाबा कारखाना
- तांत्रिक कार्यक्षमता: जयवंत शुगर, सातारा
- आर्थिक शिस्त: द्वारकाधीश शुगर, नाशिक
- बायो-एनर्जी: गुरुदत्त साखर कारखाना, कोल्हापूर
- कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सिबिलिटी (CSR): दालमिया शुगर, कोल्हापूर
- सर्वांगीण उत्कृष्ट कारखाना: नॅचरल शुगर, धाराशिव
ठोंबरे यांनी उर्वरित खासगी साखर कारखान्यांना विस्माचे सदस्यत्व घेण्याचे आवाहन केले. विस्मा, साखर संघ आणि नॅशनल फेडरेशन यांच्या सहकार्यातून साखर उद्योगाचे प्रश्न सरकार स्तरावर मांडले जातात, ज्यामुळे सामुदायिक ताकद वाढते, असे त्यांनी नमूद केले. शेतकरी ऊस उत्पादक आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी आणि समृद्ध व्हावा, हे विस्माचे ब्रीदवाक्य असल्याचे त्यांनी सांगितले.
