कुणाची कामगिरी ठरली सरस?

पुणे: एकूण उत्पादन आणि साखर उताऱ्याचा विचार करता, महाराष्ट्रातील सहकारी साखर कारखाने खासगी साखर कारखान्यांवर चांगलेच भारी पडले आहेत. अंतिम गाळप अहवालाचे सखोल विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न ‘शुगरटुडे’ने (SugarToday) केला आहे. नेहमीप्रमाणे कोल्हापूर विभागातील साखर कारखाने राज्यात आघाडीवर राहिले आहेत.

महाराष्ट्र राज्यातील २०२४-२५ च्या ऊस गाळप हंगामाचा अंतिम अहवाल १५ मे रोजी प्रसिद्ध झाला. या अहवालानुसार, मागील हंगामाच्या तुलनेत यंदा राज्यात ऊस गाळप आणि साखर उत्पादनात लक्षणीय घट झाली असून, सरासरी साखर उताराही घसरला आहे.

अहवालानुसार, यंदाच्या हंगामात राज्यात एकूण २०० साखर कारखान्यांनी (९९ सहकारी आणि १०१ खासगी) सहभाग घेतला होता. या कारखान्यांची एकूण दैनंदिन गाळप क्षमता ९,७०,०५० मेट्रिक टन होती. संपूर्ण हंगामात एकूण ८५३.९६ लाख मेट्रिक टन उसाचे गाळप झाले असून, त्यातून ८०९.४८ लाख क्विंटल साखरेचे उत्पादन झाले आहे. राज्याचा या हंगामातील सरासरी निव्वळ साखर उतारा ९.४८ टक्के राहिला आहे.

तुलनात्मक विश्लेषण:

मागील (२०२३-२४) हंगामाच्या तुलनेत यंदाच्या हंगामाचे चित्र निराशाजनक असल्याचे अहवालातील आकडेवारी दर्शवते. मागील हंगामात २०८ कारखान्यांनी सहभाग नोंदवला होता. त्यावेळी १,०७६.१३ लाख मेट्रिक टन उसाचे गाळप होऊन, १,१०४.४२ लाख क्विंटल साखरेचे उत्पादन झाले होते.

मागील हंगामातील सरासरी साखर उतारा १०.२७ टक्के होता. यंदा कारखान्यांची संख्या ८ ने कमी असली तरी, उसाचे गाळप सुमारे २२ टक्क्यांनी घटले आहे, तर साखर उत्पादन सुमारे २६ टक्क्यांनी घटले आहे. सर्वात चिंतेची बाब म्हणजे, सरासरी साखर उतारा सुमारे ०.७९ टक्क्याने कमी झाला आहे.

‘सहकारी, खासगीं’ची कामगिरी:

यंदाच्या हंगामात सहकारी कारखान्यांनी खासगी कारखान्यांच्या तुलनेत चांगला उतारा मिळवला आहे. ९९ सहकारी कारखान्यांनी ४४६.३० लाख मेट्रिक टन उसाचे गाळप करून ४५७.०५ लाख क्विंटल साखर उत्पादन केले [१]. त्यांचा सरासरी साखर उतारा १०.२४ टक्के राहिला. याउलट, १०१ खासगी कारखान्यांनी ४०७.६६ लाख मेट्रिक टन उसाचे गाळप करून ३५२.४३ लाख क्विंटल साखर उत्पादन केले. त्यांचा सरासरी साखर उतारा ८.६५ टक्के नोंदवला गेला. सहकारी कारखान्यांचा सरासरी उतारा खासगी कारखान्यांपेक्षा १.५९ टक्क्यांनी अधिक आहे.

विभागनिहाय कामगिरी:

राज्यातील विविध विभागांमध्ये साखर उताऱ्यात मोठी तफावत दिसून आली.

कोल्हापूर विभाग साखर उताऱ्यात आघाडीवर राहिला . या विभागातील ४० कारखान्यांनी ११.०८ टक्के सरासरी उतारा दिला. मात्र, अहवालातील कोल्हापूर जिल्ह्याच्या एकत्रित आकडेवारीनुसार सरासरी उतारा ११.४१% इतका अधिक दिसतो, जो राज्यातील सर्वाधिक आहे.
पुणे विभाग ९.६६% उताऱ्यासह दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.
नांदेड विभाग ९.६७% उताऱ्यासह तिसऱ्या क्रमांकावर आहे.
याउलट, नागपूर विभागाचा उतारा सर्वात कमी ५.१२% राहिला.
छत्रपती संभाजीनगर (औरंगाबाद) विभागाचा उतारा ८.०३% होता.
सोलापूर विभागाचा सरासरी उतारा ८.१३% नोंदवला गेला. सोलापूर विभागामध्ये सर्वाधिक ४५ कारखाने कार्यरत होते.

कारखान्यांची वैयक्तिक कामगिरी:

काही कारखान्यांनी उत्कृष्ट उतारा मिळवला आहे, तर काहींची कामगिरी खूपच खालावली आहे.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील कुंभी-कासारी सहकारी साखर कारखाना लि., कुडीत्रे याचा उतारा १२.६८% आणि सांगली जिल्ह्यातील पद्मभूषण क्रांतिवीर डॉ. नागनाथ अण्णा नायकवडी हुतात्मा किसान अहिर सहकारी साखर कारखान्याचा साखर उतारा १२.६७% हे सर्वाधिक उतारा देणारे कारखाने ठरले आहेत.
याउलट, अहमदनगर जिल्ह्यातील श्री गजानन महाराज शुगर लि. (१.२२%), धाराशिव जिल्ह्यातील क्वीनर्जी इंडस्ट्रीज लि. (भाडेतत्त्वावर भाऊसाहेब बिराजदार ससाका लि.) (२.२९%) आणि सातारा जिल्ह्यातील श्री दत्त इंडिया प्रा. लि., साखरवाडी (५.१४%) यांसारख्या काही कारखान्यांचा साखर उतारा अत्यंत कमी राहिला.
कारखान्यांच्या दैनंदिन गाळप क्षमतेतही मोठी तफावत आहे. सोलापूर जिल्ह्यातील विठ्ठलराव शिंदे ससाका लि., युनिट १ ची क्षमता २०,००० मे.टन, तर धाराशिव येथील भीमाशंकर शुगर मिल्स लि. ची क्षमता अवघी ५०० मे. टन आहे.
हंगाम सुरू होण्याच्या तारखा साधारणपणे नोव्हेंबर-डिसेंबर २०२४ मध्ये होत्या. हंगाम संपण्याच्या तारखा बहुतांश फेब्रुवारी-मार्च २०२५ मध्ये होत्या. मात्र, काही कारखाने डिसेंबर २०२४ किंवा जानेवारी २०२५ मध्ये लवकर बंद झाले, तर काही एप्रिल किंवा मे २०२५ पर्यंत सुरू होते. उदाहरणार्थ, पुणे जिल्ह्यातील विघ्नहर सहकारी साखर कारखाना लि. १२ मे २०२५ पर्यंत सुरू होता, तर सोलापूर जिल्ह्यातील धाराशिव साखर कारखाना लि. (भाडेतत्त्वावर सांगोला तालुका ससाका लि.) २३ डिसेंबर २०२४ रोजीच बंद झाला. अनेक कारखाने भाडेतत्त्वावर चालवले जात होते.

अंतिम अहवालानुसार, २०२४-२५ चा ऊस गाळप हंगाम मागील वर्षाच्या तुलनेत कमी उत्पादन आणि कमी उताऱ्याचा राहिला आहे. विशेषतः खासगी कारखान्यांचा सरासरी उतारा राज्याच्या सरासरीपेक्षा कमी आहे. कोल्हापूरसारख्या पारंपरिक साखर पट्ट्याने चांगला उतारा कायम ठेवला असला तरी, इतर विभागांमध्ये आणि काही वैयक्तिक कारखान्यांमध्ये उताऱ्यातील घट चिंताजनक आहे. यामुळे शेतकरी आणि साखर उद्योगासमोर नवीन आव्हाने उभी राहिली आहेत.