हार्वेस्टर मशीनद्वारे ऊस छाटणीचे फायदे-तोटे व पुढील रूपरेषा

डॉ. योगेंद्र नेरकर
(माजी कुलगुरू, म. फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी)

ऊस छाटणीतील मजुरांची समस्या
महाराष्ट्रामध्ये ऊस लागवडीखालील क्षेत्र उत्तरोत्तर वाढत आहे. त्यासाठी साखर कारखान्यांनी गाळप क्षमतासुद्धा वाढविली आहे. तथापि गेल्या काही हंगामात मजूर समस्याही वाढल्या आहेत. मजुरांना इतर क्षेत्रात अधिक लाभदायक काम मिळत असेल, मजुरांची पुढची पिढी ऊस छाटणीचे कष्टाचे काम करण्यास उत्सुक नसेल, किंवा लंपी रोगामुळे झालेल्या बैलांच्या मर्तुकीने उद्भवलेल्या वाहतूक समस्येमुळे असेल, ऊस छाटणीसाठी मजुरांची टंचाई मात्र भासू लागली आहे.

त्यामुळे मजुरांच्या टोळ्यांकडून होणारे गैरप्रकारही वाढले. साखर कारखान्याकडून ॲडव्हान्स घेऊन ऊस छाटणीला न येणे, शेतकऱ्यांची पिळवणूक करणे, इत्यादी बाबी तापदायक ठरत आहेत. वेळेवर ऊस छाटणी व गाळप करणे कठीण होत आहे. साहजिकच हार्वेस्टर मशीन द्वारे ऊस छाटणी करण्याचे प्रमाण वाढत आहे.

हार्वेस्टरद्वारे ऊस छाटणीचे फायदे
हार्वेस्टरद्वारे जलद छाटणी होत असल्याने मोठे क्षेत्र कव्हर केले जाते. ऊस छाटणी करणे, साळणे म्हणजे पाचट तासणे,वाढे छाटणे आणि उसाचे लहान तुकडे म्हणजे बिलेट करून ते ट्रॅक्टर ट्रॉलीमध्ये भरणे ही कामे मशीन लगोलग करीत असल्यामुळे मजुरांची गरज भासत नाही. जमिनीलगत ऊस छाटला जात असल्यामुळे ऊसाची बुडाजवळची जास्त शर्करा असलेली सर्व पेरी गाळपासाठी जातात.

त्यामुळे साखरेची रिकव्हरी वाढते. मजूर ऊस छाटणी करतांना बुडापासून दहा ते बारा इंचावर कोयता चालवीत असल्याने खालची चांगली पेरे शेतातच राहून नुकसान होते. मशीन द्वारे सर्व उसांची जमिनीलगत एकसारखी छाटणी होत असल्याने फुटव्यांचे डोळे एकसारखे उगवतात आणि खोडवा पीक चांगले जोमदार वाढते.

हार्वेस्टरद्वारे छाटणीतील समस्या
बहुसंख्य शेतकऱ्यांचे क्षेत्र लहान असल्यामुळे प्रचलित हार्वेस्टर मशीन चालविणे व वारंवार वळविणे जिकिरीचे होते. मशीनचा डिझेल खर्च वाढून हार्वेस्टरद्वारे छाटणी करणे मजुराकरवी छाटणी करण्यापेक्षा बरेच महाग पडत आहे. कारण मुळात डिझेल महाग आहे. अवजड मशीनद्वारे ठिबक सिंचनाच्या नळ्या तुटतात आणि जमीनही कठीण म्हणजे कॉम्पॅक्ट होते अशा शेतकऱ्यांच्या तक्रारी आहेत.

सध्या प्रचलित असलेल्या ऊस वाणांचे (उदाहरणार्थ, को 86032, फुले 0265, एम एस 10001) ऊस पक्व झाल्यावर जमिनीवर लोळतात. त्यामुळे हार्वेस्टर मशीन कार्यक्षमपणे चालविणे अडचणीचे ठरते. या वाणांचे पाचट म्हणजे वाळलेली पाने गळून पडत नसल्याने ती काही प्रमाणात गाळप होणाऱ्या उसाबरोबर जातात आणि साखरेची रिकव्हरी कमी होते.

बिलेटमुळे मिलमध्ये फायब्रायझेशनची समस्या येत असल्याच्याही काही तक्रारी आहेत. उसाची सरी खोल करून मोठी बांधणी केली तर ऊस लोळण्याचे प्रमाण कमी होते.तसेच हार्वेस्टिंग करताना ठिबकच्या नळ्या खोल सरीत टाकल्या तर नळ्यांचेही नुकसान होत नाही असा काही शेतकऱ्यांचा अनुभव आहे.

हार्वेस्टर चालविण्यासाठी उसाच्या दोन सरींमधील लागवडीचे अंतर कमीत कमी साडेचार ते पाच फूट ठेवावे लागते. सध्या सर्वसाधारणपणे शेतकरी तीन फुटांचे अंतर ठेवीत असल्याने जास्त अंतर ठेवल्यास उसाचे उत्पादन कमी होईल अशीही काही शेतकऱ्यांना भीती वाटते. तथापि शिफारस केलेल्या सुधारित तंत्रज्ञानाचा अवलंब केल्यास उत्पादन वाढते. जमिनीलगतचा ऊस गोळा करतांना मशीन शेतातील दगड-गोटे सुद्धा गोळा करते, त्यामुळे हार्वेस्टरची पाती लवकर खराब होतात अशीही तक्रार आहे.

हार्वेस्टरद्वारे छाटणीतील समस्यांचे निवारण
हार्वेस्टर-छाटणीतील समस्यांचा आढावा घेऊन त्यांच्या निवारणासाठी रूपरेषा ठरविण्याकरिता डेक्कन शुगर टेक्नॉलॉजिस्ट्स असोसिएशन (डी एस टी ए) तर्फे पुण्यात दिनांक 17 मे, 2023 रोजी अध्यक्ष श्री. एस एस भड, उपाध्यक्ष श्री. सोहम शिरगावकर आणि श्री. एस डी बोखारे यांच्या पुढाकाराने चर्चासत्र आयोजित करण्यात आले होते.

डॉ.एस एम पवार, ऊस विशेषज्ञ(भूतपूर्व),मध्यवर्ती ऊस संशोधन केंद्र, पाडेगाव आणि प्रगतिशील शेतकरी डॉ.संजीव माने (कृषीरत्न, महाराष्ट्र शासन) यांनी महद् प्रयत्नांनी महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि गुजरात राज्यांमधील साखर कारखान्यांचे चालक, तंत्रज्ञ, शेतकरी आणि हार्वेस्टर कंपन्यांचे प्रतिनिधी यांना एकत्र आणून मंथन घडवून आणले.

न्यू हॉलंड, शक्तिमान आणि एस बी रिशेलर,कोल्हापूर या तीन कंपन्यांनी आपल्या हार्वेस्टर मशीनसह मोलाचा सहभाग घेतला. श्री. शेखर गायकवाड, महाराष्ट्र राज्याचे साखर आयुक्त (भूतपूर्व) यांनी चर्चासत्राचे उद्घाटन केले. श्री. संजय खताळ, कार्यकारी संचालक महाराष्ट्र राज्य सहकारी साखर कारखाना संघ यांनी समारोप केला. सदर चर्चासत्रातून पुढे आलेले मुद्दे आणि शिफारसी येथे देत आहे.

हार्वेस्टरद्वारे ऊस छाटणीची सद्यस्थिती
संजय खताळ यांनी हार्वेस्टर मशीनच्या सद्यस्थितीचा आढावा घेतला. भारतात सध्या सुमारे 3500 शुगरकेन हार्वेस्टर मशीन कार्यरत आहेत. त्यापैकी 1187 महाराष्ट्रात, 128 तमिळनाडूत, 104 मध्य प्रदेशात, 48 गुजरातमध्ये आणि फक्त चार उत्तर प्रदेशात आहेत.

सन 2023-2024 या वर्षासाठी महाराष्ट्र शासनाने 900 हार्वेस्टर मशीन खरेदीसाठी अनुदान मंजूर केले आहे. त्यापैकी 225 हार्वेस्टरची ऑर्डरसुद्धा नोंदविण्यात आली आहे. हार्वेस्टरसाठी शासन 40% अनुदान ( 35 लाख रुपयांची मर्यादा) देते.त्यापैकी केंद्र शासनाचा वाटा 24% इतका असतो. सध्या भारतात प्रामुख्याने न्यू हॉलंड आणि शक्तिमान या दोन कंपन्यांचे हार्वेस्टर लोकप्रिय आहेत.

बुधनी (हरियाणा) येथील हार्वेस्टर टेस्टिंग सेंटरच्या अहवालाप्रमाणे 5 ते 11 % इतके ट्राश मटेरियल (वाळलेली पाने, इत्यादी) गाळप होणाऱ्या बिलेटबरोबर जाते.महाराष्ट्र शासनाने 4.5% इतकेच ट्राश मटेरियल गाळपास जाणाऱ्या उसात धरण्यास परवानगी दिली आहे.

महाराष्ट्रात 2022-23 या हंगामात सरासरी 15.4% क्षेत्रातील उसाची हार्वेस्टरद्वारे काढणी केली गेली. ब्राझीलमध्ये सुमारे 92% आणि ऑस्ट्रेलियात संपूर्ण क्षेत्रातील उसाची छाटणी मशीनद्वारे केली जाते. तेथील ऊस सरळ वाढतात व जमिनीवर लोळत नसल्याने बिलेटबरोबर तीन टक्क्यांपेक्षा जास्त ट्राश येत नाही. हार्वेस्टर मशीनची पाती ठराविक काळानंतर बदलली पाहिजेत, म्हणजे ट्राश मटेरियल व्यवस्थित साळले जाईल. त्यासाठी मशीन कंपनीच्या सहकार्याने साखर कारखान्यावर जास्तीची पाती(ब्लेड) ठेवली पाहिजेत.

महाराष्ट्रात 50, 75 आणि 100% क्षेत्रावरील ऊस हार्वेस्टरद्वारे काढण्यासाठी अनुक्रमे 3671, 5506 आणि 7342 हार्वेस्टर मशीन उपलब्ध होतील, अशी पुढील पाच ते दहा वर्षांची योजना आखली पाहिजे. मशीनद्वारे रोज 16000 ते 18000 टन ऊसाची छाटणी उरकली पाहिजे.
श्री. बी बी ठोंबरे, अध्यक्ष नॅचरल शुगर इंडस्ट्रीज, यांच्या अनुभवानुसार सध्या छाटणी झालेला ऊस मिलमध्ये गाळप होण्यासाठी 25 ते 30 तास थांबावे लागते. इतक्या वेटिंग पिरियडमुळे बिलेटमधील साखरेचे विघटन होत असल्याने वेटिंग पिरियड आठ तासांइतका कमी कसा करता येईल याकडेही लक्ष दिले पाहिजे.

हार्वेस्टरद्वारे छाटणीची कार्यक्षमता आणि येणारा खर्च
ऊस सरळ वाढतील, पक्व झाल्यावर जमिनीवर लोळणार नाहीत आणि वाळलेली पाने सहजगत्या गळून पडतील(सेल्फ डिट्रॉशिंग) असे ऊस वाण उपलब्ध झाले, तर हार्वेस्टर मशीन चालविण्यात अडथळे येणार नाहीत आणि ट्राश मटेरियलसुद्धा कमी येईल.

आपल्याकडे असे ऊस वाण विकसित झाले आहेत. त्यांचा त्वरित प्रसार करून लागवड केली पाहिजे. उदाहरणार्थ, दामोदर (को 99004) हा असे गुणधर्म असलेला वाण कोईमतुर येथील शुगरकेन ब्रीडिंग इन्स्टिट्यूटने विकसित केला आहे, आणि त्याचे सन 2021 मध्ये दक्षिण भारतात ( महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश व तमिळनाडू ) लागवडीसाठी प्रसारित केला आहे आणि त्यांचे राष्ट्रीय समितीकडून 2021 मध्ये नोटिफिकेशनही झाले आहे.

पाडेगाव येथील संशोधन केंद्राने विकसित केलेल्या फुले 13007 (एम एस 14082 ) या वाणाची महाराष्ट्रातील कृषी विद्यापीठांच्या संयुक्त संशोधन समितीने मे, 2023 मध्ये महाराष्ट्रात लागवडीसाठी शिफारस केली आहे. हा वाणसुद्धा सरळ वाढणारा असून को 86032 आणि एम एस 0265 या प्रचलित वाणांपेक्षा ऊस व साखर उत्पादनात सरस ठरला आहे.

को एम 15006 हा वाणसुद्धा सरळ वाढणारा असून संशोधन केंद्रावरील चाचण्यांमध्ये आणि काही साखर कारखान्यांच्या प्रक्षेत्र चाचण्यांमध्ये सरस ठरल्याने पूर्व-प्रसारित करण्यात आला आहे असे डॉ. गारकर, ऊसपैदासकार (भूतपूर्व), पाडेगाव संशोधन केंद्र यांनी सांगितले.

हार्वेस्टर छाटणीसाठी योग्य असलेले आणखी काही वाण चाचण्यांमध्ये आशादायक दिसून आले असून येत्या दोन ते तीन वर्षात लागवडीसाठी उपलब्ध होऊ शकतील.

हार्वेस्टर मशीन तयार करणाऱ्या कंपन्यांचे प्रयत्न
भारत हे हार्वेस्टर मशीनसाठी मोठे मार्केट राहणार आहे. त्या दृष्टीने कंपन्यांनीसुद्धा नवीन सुधारित हार्वेस्टर मशीन मार्केटमध्ये आणणे अपेक्षित आहे. शक्तिमान या कंपनीने पूर्वीच्या नंबर 3737 या मशीनच्या पुढचे सुधारित,अधिक कार्यक्षम असे नंबर 4437 हे मशीन बाजारात आणले आहे.

पूर्वीचे मशीन एका हंगामात सुमारे 15000 टन ऊस छाटणी करते, तर नवीन मशीन 35000 टनांइतके ऊस हार्वेस्ट करू शकते असे शक्तीमान कंपनीचे श्री. माणिक पाटील यांनी सांगितले.
न्यू हॉलंड ( केस न्यू हॉलंड) या कंपनीनेसुद्धा पूर्वीच्या Austoff 4000 या मशीन नंतर सुधारित मशीन Austoff 4010 MAXX बाजारात आणले आहे.

यात एंटी-व्हॊर्टेक्स तंत्रज्ञान वापरल्यामुळे बिलेटबरोबर फक्त 2.7 % इतकेच ट्राश मटेरियल येते असे कंपनीचे श्री. विजय सावंत यांनी सांगितले.

कंपनीने बिलेट वाहतुकीसाठीसुद्धा अधिक कार्यक्षम असा इनफिल्डर ट्रॅक्टर विकसित केला आहे. हार्वेस्टरच्या गियर-शिफ्टिंग यंत्रणेमुळेसुद्धा डिझेल खर्च कमी होईल.लहान, कमी वजनाचे हार्वेस्टर विकसित करणेही अपेक्षित आहे.

सारांश, नवीन सरळ वाढणाऱ्या आणि जमिनीवर न लोळणाऱ्या सुधारित ऊस वाणांची लागवड केल्याने आणि सुधारित मशीन उपलब्ध झाल्याने हार्वेस्टरद्वारे ऊस हार्वेस्टिंग करण्याचे प्रमाण उत्तरोत्तर वाढत जाईल.

हार्वेस्टरसाठी डिझेलमध्ये इथेनॉलच्या मिश्रणास परवानगी मिळाल्यास आणि सीबीजीचा वापर केल्यास मशीन हार्वेस्टिंग चा डिझेलवर होणारा खर्चही बराच कमी करता येईल.येत्या पाच ते सहा वर्षात महाराष्ट्रात 50 ते 75 टक्के इतक्या प्रमाणात मशीनद्वारे ऊस छाटणी होण्याची शक्यता दिसते. त्या दृष्टीने साखर कारखाने,शासन आणि हार्वेस्टर मशीन तयार करणाऱ्या कंपन्यांनी योग्य धोरण आखून ते अंमलात आणले पाहिजे.

(अध्यक्ष, राष्ट्रीय ऊस संशोधन मूल्यांकन समिती, भारत सरकार)