कचऱ्यातून संपत्ती : शाश्वततेकडे एक नवा मार्ग
साखर उद्योगाच्या शाश्वततेसाठी पर्यायी उत्पन्नाचे स्रोत शोधणे आज काळाची गरज बनली आहे. कारखान्यांमध्ये ऊस गाळपानंतर मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध होणाऱ्या बगॅससचा (bagasse) उपयोग केवळ बॉयलर इंधन किंवा खत म्हणूनच मर्यादित राहिलेला आहे. परंतु याच बगॅसचा वापर करून आशियन मशरूमचे उत्पादन केल्यास तो कचऱ्यातून संपत्ती निर्माण करण्याचा मार्ग ठरू शकतो.
ही संकल्पना साखर उद्योगासाठी उत्पन्नाचे नवीन दालन उघडते, ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना देते, पर्यावरण पूरक आहे आणि सहकारी कारखान्यांच्या दीर्घकालीन टिकाऊपणासाठी उपयुक्त ठरते.
बगॅस आशयाची मशरूमसाठी आदर्श कच्चा माल
ऊसाच्या वजनाच्या सुमारे १० ते १२.५% बगॅस तयार होतो. त्यात सेल्युलोज, हेमिसेल्युलोज व लिग्निन भरपूर प्रमाणात असल्यामुळे तो मशरूम उत्पादनासाठी योग्य आधार आहे.
पारंपरिक पिकांच्या काड्या (जसे की गहू, भाताचे ताटे) यांच्याशी तुलना करता बगॅस सुलभ, स्वस्त, आणि कारखान्याच्या आवारातच सहज उपलब्ध असतो.
काय आहेत आशियन मशरूमचे प्रकार?
भारतात आणि आशियात मशरूमची मागणी झपाट्याने वाढत आहे. बगॅसवर सहज उगम पावणाऱ्या काही प्रमुख मशरूम प्रकार:
ऑयस्टर मशरूम (Pleurotus ostreatus)
– झपाट्याने वाढणारा, आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर आणि पोषणमूल्याने भरलेला.
मिल्की मशरूम (Calocybe indica)
– उष्ण हवामानात सहज वाढणारा व टिकाऊ मशरूम.
शिटाके मशरूम (Lentinula edodes)
– औषधी गुणधर्म असलेला, बाजारभाव जास्त, परंतु थोडे जास्त व्यवस्थापन आवश्यक.
बगॅसपासून मशरूमपर्यंत: प्रक्रिया प्रवाह
बगॅसचे संकलन व वाळवणे
– ओलसरपणा १०–१२% पर्यंत कमी करणे आवश्यक.
संपृक्ती व पोषण भर
– बगॅसमध्ये गहू कोंडा, तांदुळाचे तुकडे अशा भर पदार्थांची मिसळ व योग्य pH ठेवणे.
निर्जंतुकीकरण व स्पॉन लावणे
– वाफेने किंवा रसायनांनी निर्जंतुकीकरण करून मशरूम स्पॉन लावला जातो.
उगम व फळधारणा कालावधी
* २५–३०°C तापमान व ७०–८०% आर्द्रता आवश्यक. ३–४ आठवड्यांत उत्पादन सुरू होते.
कापणी व विक्री
– ताजे मशरूम स्थानिक बाजारात विकता येतात, वाळवून निर्यातही करता येते.
आर्थिक फायदे (प्रति १ टन बगासावर आधारित)
घटक आणि अंदाजे किंमत
उत्पादन (ताजे मशरूम) २५०–३०० किग्रॅ
बाजारभाव ₹१००–₹२००/किग्रॅ
एकूण उत्पन्न ₹२५,०००–₹६०,०००
निव्वळ नफा ₹१२,०००–₹३०,०००
एक चक्र कालावधी ४–६ आठवडे
साखर कारखान्यांना होणारे फायदे
✅ बगॅसचे मूल्यवर्धन
✅ अतिरिक्त उत्पन्नाचा स्रोत
✅ कचऱ्याचे शाश्वत व्यवस्थापन
✅ ग्रामीण युवकांना रोजगार
✅ महिलांचे स्वयंरोजगार प्रकल्प
✅ निर्यातक्षम दर्जा आणि कमी भांडवली गुंतवणूक
भविष्यातील दिशा व शिफारसी
🔹 राज्य सहकारी संघामार्फत १०–१५ कारखान्यांमध्ये प्रायोगिक प्रकल्प सुरू करावेत
🔹 VSI पुणे, ICAR-DMR (सोलन) इ. संस्थांशी तांत्रिक सहकार्य
🔹 महिला बचतगट, शेतकरी उत्पादक संस्था (FPOs) यांना प्रशिक्षण देणे
🔹 नाबार्ड, SFAC यांच्याकडून भांडवली सहाय्यता मिळवणे
🔹 थेट विक्री व निर्यात दालन उभारणे
निष्कर्ष
बगॅस सारख्या शेती अवशेषावर मशरूम उत्पादन सुरू करून साखर उद्योगासाठी नवे उत्पन्न स्त्रोत खुली करता येतात. ही कल्पना सामाजिक, पर्यावरणीय आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर असून, “कचऱ्यातून संपत्ती” हे सूत्र प्रत्यक्षात आणणारी आहे.
साखर उद्योगाच्या शाश्वत, बहुउद्देशीय विकासासाठी, मशरूम उत्पादन ही एक यशस्वी वाटचाल ठरू शकते.
(लेखक पी. जी. मेढे : माजी व्यवस्थापकीय संचालक, छत्रपती राजाराम सहकारी साखर कारखाना लिमिटेड; साखर उद्योग विश्लेषक, कोल्हापूर)
SugarToday ला सहकार्य करा!
साखर उद्योगाबाबत होणारा अपप्रचार थांबावा आणि या क्षेत्राचे महत्त्व सर्वत्र अधोरेखित व्हावे म्हणून ‘शुगरटुडे’ मॅगेझीन सातत्याने प्रयत्न करत आहे. अशी सकारात्मक पत्रकारिता आपल्या सहकार्याखेरीज टिकणे शक्य नाही. आम्ही वेबसाइटवर गुगल जाहिराती जाणीवपूर्वक घेत नाही. कारण त्यामुळे वाचन करण्याचा आनंद हिरावला जातो. कोणतीही वेबसाइट उघडली की नको त्या जाहिराती तुम्हाला दिसतात, कधी आक्रंदणारी मुले-महिला, तर कधी अर्धनग्न महिलांच्या जाहिराती… तर कधी अश्लील मजकुराच्या जाहिराती…. त्यातून पैसे मिळतात; पण आपण जो विषय मांडतो, त्याचे गांभीर्य संपले, शिवाय वाचकाला विनाअडथळा बातमी वा लेख वाचता येत नाहीत. अशा आर्थिक कमाईचा आम्ही त्याग केला आहे आणि आपल्या पाठिंब्याची अपेक्षा करत आहोत.
खालील क्यूआर कोड स्कॅन करून आपणास शक्य तेवढी मदत करू शकता. हा क्यूआर कोड ‘शुगरटुड’ची प्रकाशन संस्था मास मीडिया एक्स्चेंजच्या बँक खात्याचा आहे.
आपल्या सहकार्याच्या प्रतीक्षेत – संपादक
(सोबत बँक खाते क्र. देखील दिला आहे. – Mass Media Exchange (MMx) – Publisher of SugarToday. Axis Bank, Dhankawadi Branch, Pune. ac no. 922020021151467, IFSC – UTIB0001168)
