उसाच्या चिपाडापासून बांधली शाळा: हरित स्थापत्यकलेत नवा टप्पा

नवी दिल्ली : भारताच्या स्थापत्यकलेच्या क्षेत्रात रोज नवनवीन बदल घडत आहेत, आणि बांधकामाला पर्यावरणास अनुकूल बनवण्यासाठी विविध निर्माण साहित्यांवर प्रयोग केले जात आहेत. याच दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल म्हणून, उत्तर प्रदेशातील नोएडा येथे उसाच्या चिपाडापासून बनवलेल्या बांधकाम साहित्याचा वापर करून एका शाळेचे बांधकाम करण्यात आले आहे. तुम्हाला कदाचित विश्वास बसणार नाही, पण हे सत्य आहे. उसाच्या कचऱ्यापासून बनवलेले हे ‘शुगरक्रिट’ (Sugarcrete) (कंस्ट्रक्शन ब्लॉक) वापरून बांधलेली ही शाळा देशातील हरित स्थापत्यकलेच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.

हा प्रकल्प युनिव्हर्सिटी ऑफ ईस्ट लंडन (UEL), भारतीय उत्पादक केमिकल सिस्टम्स टेक्नॉलॉजीज (CST) आणि पंचशील बालक इंटर कॉलेज (PBIC) यांच्या सहकार्याने पूर्ण झाला आहे. ही शाळा पंचशील बालक इंटर कॉलेजमध्ये (PBIC) बांधण्यात आली आहे. चांगली गोष्ट अशी की, भारत जगभरात ऊस उत्पादनात आघाडीवर आहे. त्यामुळे, ही बांधकाम पद्धत बांधकाम क्षेत्रात अत्यंत उपयुक्त ठरू शकते.

‘शुगरक्रिट’ म्हणजे काय?

• सन २०२३ मध्ये UEL चे संशोधक ॲलन चांडलर (Allan Chandler) आणि आर्मर गुटीर्रेझ रिवास (Armour Gutiérrez Rivas) यांनी ‘शुगरक्रिट’ विकसित केले.
• उसातून रस काढल्यानंतर जे चिपाड शिल्लक राहते, त्याला ‘बगॅस’ (Bagasse) म्हणतात. या कचऱ्यात खनिजे (मिनरल बाइंडर्स) मिसळून पर्यावरणास अनुकूल बांधकाम ब्लॉक तयार केले जातात, ज्यांना ‘शुगरक्रिट’ असे नाव देण्यात आले आहे.
• हे ‘शुगरक्रिट’ पारंपरिक पद्धतीने बनवलेल्या विटांच्या तुलनेत सहा पट कमी कार्बन उत्सर्जन करते.
• पहिल्यांदाच, ‘शुगरक्रिट’चा वापर पूर्ण खोली बांधण्यासाठी केला गेला आहे.
• कॉंक्रिट बेसवर बांधलेल्या या वर्गखोलीच्या भिंती ‘शुगरक्रिट’ ब्लॉक्सना एकमेकांत गुंफून (interlock) बनवल्या आहेत आणि सिमेंटऐवजी चुन्याचा वापर केला आहे.
• छतासाठी स्टील फ्रेमचा वापर करण्यात आला आहे आणि छतामध्ये एक ‘क्लेरेस्टोरी विंडो’ (clerestory window) समाविष्ट आहे, जिथून नैसर्गिक प्रकाश आत येतो आणि वायुवीजन (ventilation) होते.
• शाळेच्या डिझाइनमध्ये पावसाळ्यात विद्यार्थ्यांना सुरक्षित ठेवण्यासाठी एक व्हरांडा देखील समाविष्ट आहे.

इतर ठिकाणीही बांधकाम सुरू आहे ‘शुगरक्रिट’चा प्रयोग केवळ या नोएडातील शाळेपुरता मर्यादित नाही. ही टीम आता एक एनजीओ (NGO) प्रयत्न फाउंडेशनच्या सहकार्याने हरियाणातील हिसार येथे आणखी एका ‘शुगरक्रिट’-आधारित सुविधेचे बांधकाम करत आहे. हे केंद्र १५० गरीब मुलांना सुविधा देईल. यूईएलचे विद्यार्थी आणि कर्मचाऱ्यांनी स्थानिक पॉलिटेक्निक विद्यार्थी आणि संशोधकांसोबत हिसारमध्ये कार्यशाळा (workshops) देखील आयोजित केल्या. या कार्यशाळांमध्ये भारतातील देशी तंतूंचा (fibers) आणि नैसर्गिक रंगांचा वापर करून घरातील तापमान कसे नियंत्रित केले जाऊ शकते हे शिकवले गेले.

सीसीएस हरियाणा कृषी विद्यापीठाचे संस्थापक सुनील शिंगल आणि यूईएल यांच्यात संपूर्ण भारतात ‘शुगरक्रिट’च्या वापराचा विस्तार करण्यासाठी एक सामंजस्य करार (MoU) देखील झाला आहे.