नव्या साखर नियंत्रण आदेशात नेमके काय आहे?
लेखक: दिलीप पाटील
या लेखामध्ये साखर (नियंत्रण) आदेश, 2025, 1966 आणि 2018 या तिन्हींचे कलमवार तुलनात्मक विश्लेषण करण्यात आले आहे. भारताच्या साखर नियमनातील महत्त्वपूर्ण प्रगती आणि बदलत्या प्राधान्यक्रमांचा आढावा घेण्यात आला आहे. लेख काळजीपूर्वक वाचल्यानंतर नेमके काय बदल झाले आहेत, याची संपूर्ण माहिती आपणास मिळेल.
कलम 2: व्याख्या – आधुनिक उद्योगासाठी व्याप्तीचा विस्तार
- 2025 आदेश:
विविध प्रकारच्या साखरेच्या (बुरा, क्यूब, आयसिंग, प्लांटेशन व्हाईट, रॉ, रिफाइन्ड, खांडसरी, गूळ) तसेच महत्त्वाच्या उपउत्पादनांच्या (A/B/C हेवी मोलॅसिस, बगॅस, प्रेसमड, इथेनॉल) स्पष्ट व्याख्या देतो. तसेच मुख्य घटक (बल्क ग्राहक, अन्न व्यवसाय/ऑपरेटर) आणि साखर कारखाना/खांडसरी मिल क्षमता (>500 TCD) व कामगार संख्येनुसार वर्गीकरण करतो. विशेष म्हणजे, या व्याख्या FSSAI/BIS च्या स्थापित मानकांशी सुसंगत आहेत, जे दर्जा आणि ग्राहक सुरक्षिततेवर लक्ष केंद्रित करतात. - 1966 आदेश:
“साखर,” “डीलर,” आणि “उत्पादक” यांसारख्या मूलभूत संज्ञांवर आधारित अधिक प्राथमिक व्याख्यांचा समावेश होता. साखरेच्या विविध प्रकारांचे व उपउत्पादनांचे (जसे मळी) वर्गीकरण नव्हते; मळीचा उल्लेखही राज्य स्तरांवरील नियमांमध्ये केवळ अप्रत्यक्ष स्वरूपात होता — जसे की उत्तर प्रदेशातील “शिरा नियंत्रण अधिनियम, 1964”. - 2018 आदेश:
व्याख्यात्मक दृष्टिकोनातून 1966 आदेशाचेच अनुकरण केले. हे प्रामुख्याने “साखर,” “डीलर,” आणि “उत्पादक” या संज्ञांच्या अनुषंगाने किमान विक्री किंमत (MSP) अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रित करत होते. व्याख्यांमध्ये फारसा विस्तार नव्हता. - विश्लेषण:
2025 आदेशातील सविस्तर व्याख्या ही आधुनिक साखर उद्योगाच्या बदलत्या गरजांना — विशेषतः वाढत्या इथेनॉल क्षेत्राला प्रतिसाद म्हणून साकार झाली आहे. खांडसरी युनिट्सच्या औपचारिक समावेशामुळे आणि विविध प्रकारच्या साखरेचे व उपउत्पादनांचे अचूक नियमन शक्य होते. यामुळे इथेनॉल मिश्रित पेट्रोल (EBP) कार्यक्रमास (उदा. खांडसरी युनिट्सकडून सुमारे 0.42 अब्ज लिटर इथेनॉल योगदानासाठी विशिष्ट मळीच्या व्याख्या) थेट पाठबळ मिळते.
जरी सर्व तीन आदेशांमध्ये मूलभूत संज्ञांची व्याख्या आहे, तरी 2025 आदेश या बाबतीत व्याप्ती, गुणवत्ता नियंत्रणाशी संलग्नता, ग्राहक विश्वास व EBP साठी मानक शब्दप्रयोगाद्वारे सर्वाधिक ठळक ठरतो.
खांडसरी युनिट्सची स्पष्ट व्याख्या (>500 TCD — 373 पैकी 66 युनिट्स) सुमारे 6–8 दशलक्ष टन खांडसरी साखरेचा अचूक साठा मोजणी करण्यास मदत करते.
कलम 5: उत्पादन व अवस्थांतर (डायव्हर्सन) नियंत्रण – इथेनॉलच्या उत्पादनासाठी महत्त्वाचा बदल
- 2025 आदेश:
उत्पादन नियंत्रणासाठी द्विस्तरीय दृष्टिकोन स्वीकारतो. उपकलम (1) नुसार साखर व तिच्या उपउत्पादनांच्या उत्पादनासाठी औद्योगिक उद्योजक निवेदन (IEM) सादर करणे बंधनकारक आहे, ज्यातून नियोजित औद्योगिक व्यवस्थापनाकडे वाटचाल सूचित होते. विशेष महत्त्वाचं म्हणजे, उपकलम (2) केंद्र सरकारला उसाचा रस, मळी, किंवा थेट साखर इथेनॉल उत्पादनासाठी वळवण्याचा अधिकार स्पष्टपणे प्रदान करते, जे इथेनॉल मिश्रित पेट्रोल (EBP) कार्यक्रमाच्या धोरणात्मक महत्त्वाचे निदर्शक आहे. - 1966 आदेश:
प्रामुख्याने आवश्यक वस्तू कायदा (ECA) अंतर्गत परवान्यांद्वारे साखर उत्पादनाचे नियंत्रण ठेवण्यावर लक्ष केंद्रित केले. IEM ची अट नव्हती. मोलॅसिसच्या रूपांतराचा उल्लेख राज्य-स्तरावरील वेगवेगळ्या कायद्यांद्वारे अप्रत्यक्षपणे होता, परंतु इथेनॉल-केंद्रित दृष्टिकोन नव्हता. - 2018 आदेश:
उत्पादन नियंत्रण संदर्भात कोणतीही तरतूद नव्हती. त्याचा उद्देश मुख्यतः किमान विक्री किंमत (MSP) लागू करण्यावर केंद्रित होता. IEM किंवा इथेनॉलकडे वळवण्याबाबत कोणतीही तरतूद नव्हती. - विश्लेषण:
2025 आदेश हे एक महत्त्वपूर्ण परिवर्तन दर्शवतो – IEM अटीद्वारे उत्पादनावर नियंत्रण आणि इथेनॉलकडे वळवण्यासाठी स्पष्ट अधिकार केंद्राला मिळतात. हे राष्ट्रीय EBP उद्दिष्टांशी थेट सुसंगत आहे (2024–25 मध्ये सुमारे 35 लाख टन साखरेचे इथेनॉलकडे अवस्थांतर करणे अपेक्षित).
1966 आदेश कोट्यांवर अवलंबून होता, तर 2018 आदेश फक्त किंमतींवर लक्ष केंद्रित करत होता.
IEM अट केंद्र सरकारला 534 साखर कारखाने व 66 नियमन केलेल्या खांडसरी युनिट्स यांच्या उत्पादनाची चांगली देखरेख करण्यास मदत करते.
इथेनॉल अवस्थांतराच्या स्पष्ट नियमनामुळे सरकारच्या 20% मिश्रणाच्या महत्त्वाकांक्षी उद्दिष्टांशी बांधिलकी अधोरेखित होते.
कलम 6: विक्री, साठवणूक व विल्हेवाट – नियंत्रण आणि आर्थिक गरजांमध्ये समतोल
- 2025 आदेश:
साखरेची विक्री किंवा वाहतूक करण्यापूर्वी केंद्र सरकारची पूर्वपरवानगी आवश्यक ठरवतो, ज्यामुळे बाजारातील पुरवठ्यावर काही प्रमाणात नियंत्रण राहते. तथापि, या आदेशात नवीन तरतूद अशी आहे की, साखर कारखाने व >500 TCD क्षमतेच्या नियमन केलेल्या खांडसरी युनिट्स यांना आपली साखर साठवणुकीवर (pledge loan ) साठी शेड्युल्ड बँका व NBFC कडून करून आर्थिक सहाय्य घेता येईल, परंतु या साठ्याची विक्री करण्यासाठी पुन्हा सरकारची परवानगी आवश्यक आहे. - 1966 आदेश:
साखरेची विक्री, साठवणुक व वाहतुकीसाठी अत्यंत कडक परवाना प्रणाली होती. बँका/आर्थिक संस्थांमध्ये साखर तारण ठेवण्याची कोणतीही तरतूद नव्हती. - 2018 आदेश:
MSP अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रित केल्यामुळे, विक्री व साठवणीवर थेट नियंत्रण कमी होते. साखर तारण ठेवण्याबाबत कोणतीही तरतूद नव्हती. - विश्लेषण:
2025 आदेश हा सरकारच्या पुरवठ्यावरील नियंत्रण आणि कारखान्यांच्या आर्थिक गरजांमध्ये समतोल साधणारा आहे. साखर तारण ठेवण्याची तरतूद ही मागील आदेशांत नव्हती.
1966 आदेश अधिक कडक होता, साखरेवर कठोर नियंत्रण ठेवत होता, 2018 आदेश किंमत नियमनावर केंद्रित होता, आणि 2025 आदेश बाजारातील अति-पुरवठा रोखून किमती स्थिर ठेवण्याचा प्रयत्न करतो.
खांडसरी साठा अहवाल देणे बंधनकारक केल्यामुळे बाजारातील पारदर्शकता वाढते, ज्याचा देशातील सुमारे 5 कोटी ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना अप्रत्यक्ष फायदा होईल.
कलम 9: किमान विक्री किंमत (MSP) – आर्थिक शाश्वततेसाठी व्यापक दृष्टिकोन
- 2025 आदेश:
MSP व्यवस्थेला अधिक सक्षम बनवतो. यात MSP ठरवताना शेतकऱ्यांना दिलेला एफआरपी (FRP), साखर रूपांतराचा सरासरी खर्च, आणि बगॅस, मळी, प्रेसमड यासारख्या उपउत्पादनांतून मिळणारे उत्पन्न हे सर्व घटक विचारात घेणे बंधनकारक केले आहे. ही तरतूद साखर कारखान्यांसोबतच नियमन केलेल्या खांडसरी युनिट्सवरही लागू आहे. - 1966 आदेश:
किमान विक्री किंमतीसाठी कोणतीही तरतूद नव्हती. किंमत नियंत्रण ही आवश्यक वस्तू कायद्याच्या अधिकारांतर्गत करण्यात येत होती, पण त्यासाठी कोणताही निश्चित सूत्र नव्हते. उपउत्पादनातून होणारे उत्पन्न किंमत ठरवताना विचारात घेतले जात नव्हते. - 2018 आदेश:
MSP संकल्पना प्रथमच सादर केली गेली – उद्देश होता साखर कारखान्यांची आर्थिक स्थिरता आणि FRP चे वेळेवर जमा करणे अधिक सुनिश्चित करणे. ऊसाच्या लागत खर्चाचा विचार झाला असला तरी, उपउत्पादनांच्या उत्पन्नाचा विचार फारसा स्पष्ट नव्हता. - विश्लेषण:
2025 आदेशातील MSP गणना अधिक सखोल आणि अर्थपूर्ण आहे. विशेषतः इथेनॉलसाठी आवश्यक असलेल्या मळीच्या उत्पन्नाचे महत्त्व यामध्ये स्पष्टपणे मान्य केले गेले आहे.
1966 मध्ये MSP नव्हते, 2018 मध्ये प्राथमिक पातळीवर होते, परंतु 2025 मध्ये याचे व्यवस्थित आणि व्यापक सुसूत्रीकरण झाले आहे.
दोन्ही – 2018 व 2025 आदेश – MSP व FRP यामध्ये स्पष्ट संबंध प्रस्थापित करतात. ही पद्धत साखर कारखाने व खांडसरी युनिट्स दोघांच्या आर्थिक शाश्वततेसाठी आणि ~5 कोटी ऊस शेतकऱ्यांना वेळेवर FRP मिळण्यासाठी पूरक आहे.
कलम १०: साखर वाहतूक नियंत्रण – आधुनिक गरजांसोबत संतुलन
- २०२५ आदेश: साखरेच्या वाहतुकीसाठी परवानग्यांची आवश्यकता अधोरेखित करतो, जे साखरेच्या वितरणावर नियंत्रण ठेवते. विशेषतः, संरक्षण दलांना साखरेचा पुरवठा सुलभ करण्यासाठी ‘लष्करी क्रेडिट नोट’ वापरण्याची तरतूद जोडली आहे.
- १९६६ आदेश: साखरेच्या वाहतुकीसाठी, विशेषतः आंतर-राज्य किंवा प्रांतीय वाहतुकीसाठी परवानग्यांची सक्ती होती. ही अधिक कठोर भूमिका होती. लष्करी क्रेडिट नोटसंदर्भात कोणतीही तरतूद नव्हती.
- २०१८ आदेश: किमान विक्री किंमतीच्या (MSP) अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रीत होते. वाहतुकीवरील नियंत्रणाचा उल्लेख करण्यात आला होता, परंतु परवानगीप्रणालीविषयी स्पष्टता नव्हती.
- विश्लेषण: २०२५ आदेशातील लष्करी क्रेडिट नोट्सची तरतूद नवीन असून, धोरणात्मक पुरवठ्याच्या गरजांसाठी तयार करण्यात आली आहे. १९६६ आदेश कठोर परवानगी धोरण ठेवतो, तर २०१८ आदेश किंमत नियंत्रणावर केंद्रित होता. २०२५ आदेश साखरेच्या वितरणावर संतुलित नियंत्रण ठेवून देशांतर्गत पुरवठा स्थिर ठेवतो. हे नियंत्रण इथेनॉल ब्लेंडिंग प्रोग्रामला (EBP) अप्रत्यक्षपणे सहाय्य करते.
कलम ११: गुणवत्ता नियंत्रण आणि पुनर्प्रक्रिया – नव्या मानकांची भर
- २०२५ आदेश: गुणवत्ता नियंत्रणासाठी महत्त्वपूर्ण तरतुदी करण्यात आल्या आहेत. निकृष्ट साखरेवर पुनर्प्रक्रिया करण्याचा आदेश सरकार देऊ शकते. अशी साखर केवळ मोठ्या ग्राहकांपुरती (Bulk Buyer) मर्यादित ठेवली आहे. जे ‘भारतीय साखर मानकांशी’ सुसंगत आहे.
- १९६६ आदेश: गुणवत्ता नियंत्रण किंवा पुनर्प्रक्रियेसाठी कोणतीही स्पष्ट तरतूद नव्हती. लक्ष केवळ वितरणावर होते.
- २०१८ आदेश: यामध्येही गुणवत्ता नियंत्रणाला प्राधान्य नव्हते.
- विश्लेषण: २०२५ आदेश गुणवत्ता मानकांची स्पष्ट मांडणी करणारा पहिला आदेश आहे. FSSAI व BIS मानकांशी संलग्नतेमुळे ग्राहकांचा विश्वास वाढण्यास मदत होईल आणि भारतीय साखरेची निर्यातीतील स्पर्धात्मकता वाढेल.
कलम १२: डिजिटल अनुपालन आणि माहिती सादरीकरण – आधुनिक तंत्रज्ञानाचा स्वीकार
- २०२५ आदेश: API-आधारित डिजिटल अहवाल प्रणाली बंधनकारक करतो (५०० TCD पेक्षा अधिक क्षमतेच्या साखर कारखान्यांसाठी व खांडसरी युनिटसाठी). माहिती केवळ सरकारकडे जाईल याची हमी दिली आहे. खांडसरी युनिटना ‘राष्ट्रीय सिंगल विंडो सिस्टीम’वर नोंदणी करणे आवश्यक आहे.
- १९६६ आदेश: सर्व रेकॉर्ड हाताने ठेवले जात होते, कोणतीही डिजिटल प्रणाली नव्हती.
- २०१८ आदेश: डिजिटल अहवाल देणे बंधनकारक नव्हते.
- विश्लेषण: API प्रणाली आणि सिंगल विंडो सिस्टीममुळे पारदर्शकता व कार्यक्षमतेत वाढ होईल. ~४५० साखर कारखाने आणि ६६ खांडसरी युनिट्सचा डेटा व्यवस्थित संकलित होईल, जो ~५.५ अब्ज लिटर इथेनॉल उत्पादनासाठी उपयुक्त ठरेल.
कलम १३: तपासणी व अंमलबजावणी अधिकार – नियामक नियंत्रण मजबूत करणे
- २०२५ आदेश: अधिकृत अधिकाऱ्यांना शोध, जप्ती, तपासणी व नमुना घेण्याचे अधिकार प्रदान करतो. यासाठी भारतीय नागरिक सुरक्षा संहिता, २०२३ चा आधार घेतला आहे.
- १९६६ आदेश: आवश्यक वस्तू कायद्यानुसार तपासणी अधिकार होते, परंतु सविस्तर तरतुदी नव्हत्या.
- २०१८ आदेश: MSP संदर्भात मर्यादित अंमलबजावणीवर लक्ष होते.
- विश्लेषण: २०२५ आदेश अधिक स्पष्ट व सशक्त कायदेशीर चौकट देतो, जो FRP देयके, इथेनॉल पुरवठा आणि अनियंत्रित खांडसरी युनिट्सवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करतो.
कलम १६: कायदेशीर अंमलबजावणी
- २०२५ आदेश: नियमांचे उल्लंघन केल्यास आवश्यक वस्तू कायद्यानुसार कारवाई होईल. त्याची प्रभावी अंमलबजावणी व्हावी यासाठी केंद्र सरकारला आपल्याकडील अधिकार राज्य सरकारांना व प्राधिकृत अधिकाऱ्यांकडे देण्याची मुभा आहे.
- १९६६ आदेश: दंड तरतुदी होत्या, पण राज्य आणि केंद्र स्तरावर स्पष्ट नियोजन नव्हते.
- २०१८ आदेश: MSP संदर्भात दंड तरतुदी होत्या, पण अधिकार सोपवण्याबाबत नियोजन नव्हते.
- विश्लेषण: २०२५ आदेश अंमलबजावणीसाठी विकेंद्रीकरणाद्वारे स्थानिक अधिकार प्रदान करतो. सुमारे ५० दशलक्ष ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांसाठी FRP अंमलबजावणी व खांडसरी युनिट्सचे पालन अधिक प्रभावी होईल.
साखर नियंत्रण आदेशांच्या बदलांबाबतची प्रमुख निरीक्षणे:
- आधुनिकीकरण आणि जैवइंधन: २०२५ आदेश इथेनॉल नियमन (कलम ५(२)), डिजिटल अनुपालन (कलम १२), व खांडसरी युनिट्सचे समावेश (कलम २, ६, १२) यामार्फत EBP कार्यक्रमासाठी पूरक व्यवस्था निर्माण करतो.
- खांडसरी नियंत्रण: ६६ मोठ्या खांडसरी युनिट्स नियमनाखाली आणले गेले आहेत. त्यांच्याकडून ०.४२ अब्ज लिटर इथेनॉल उत्पादन अपेक्षित आहे. यामुळे ६–८ दशलक्ष टन खांडसरी साखरेबाबत पारदर्शकता येईल.
- शेतकरी कल्याण: साखर कारखाने व खांडसरी युनिट्स दोघांनाही FRP बंधनकारक आहे (कलम ९), जे ५० दशलक्ष शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
- डिजिटायझेशन व गुणवत्ता: API अहवाल व गुणवत्ता मानके (कलम ११) पारदर्शकता व ग्राहक विश्वास वाढवतील, जे २०२४–२५ मध्ये ०.८ दशलक्ष टन साखरेच्या निर्यातीस सहाय्यकारी ठरेल.
- कठोर अंमलबजावणी लवचिकता: अधिक अधिकार व त्यांच्या विकेंद्रीकरणामुळे स्थानिक FRP व इथेनॉल नियमांचे पालन सुलभ होईल.
EBP व खांडसरी युनिट्सशी निगडीत बाबी:
- EBP समर्थन: कलम ५(२) व १२ मार्फत साखर इथेनॉलमध्ये वळवणे व मोलॅसेसचा मागोवा शक्य होतो. नियमनातील खांडसरी युनिट्सची क्षमता ०.४२ अब्ज लिटर इथेनॉल उत्पादनाची आहे.
- खांडसरी नियंत्रण: ६६ मोठ्या युनिट्स FRP अनुपालन व साठा पारदर्शकतेखाली आले आहेत. १९६६ व २०१८ आदेशांमध्ये याचा अभाव होता. परंतु ३०७ लहान युनिट्स अद्याप अनियंत्रित आहेत.
- शेतकरी कल्याण: कलम ९ व १२ FRP अनिवार्य करतात, जे शेतकऱ्यांचे थकीत पैसे कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
निष्कर्ष: साखर (नियंत्रण) आदेश २०२५ हा १९६६ व २०१८ आदेशांपेक्षा अधिक आधुनिक, व्यापक व धोरणात्मक आहे. इथेनॉल, खांडसरी, डिजिटल अनुपालन व गुणवत्ता मानकांचा समावेश यामुळे हा आदेश भारताच्या ऊर्जा, शाश्वतता व ग्रामीण समृद्धीच्या उद्दिष्टांशी सुसंगत आहे.
If you’d like this translated into a designed infographic report or formatted PDF in Marathi, I can help create that too. Would you like that?
