साखर कारखान्यातील राखेपासून मजबूत विटा
कानपूर- साखर कारखान्यांमधून बाहेर पडणारी राख वायू प्रदूषणाचे मोठे कारण आहे, परंतु आता त्यावर पर्यावरणपूरक आणि कायमस्वरूपी उपाय सापडला आहे. राष्ट्रीय शर्करा संस्थेचे माजी संचालक प्रो. नरेंद्र मोहन यांच्या नेतृत्वाखालील शोध पथकाने या राखेपासून सुंदर आणि टिकाऊ विटा तयार करण्याची पद्धत विकसित केली आहे.
यासंदर्भात २०२३ मध्ये गुराजतच्या काही तज्ज्ञांनी एक रिसर्च पेपर प्रसिद्ध केला होता आणि त्यात बगॅस ॲशचा विटांसाठी चांगला उपयोग होऊ शकतो, अशी मांडणी केली होती.
प्रदूषणावर उपाय: साखर कारखान्यांच्या बॉयलरमधून निघणारी राख वायू प्रदूषण करते आणि तिची विल्हेवाट लावणे कठीण असते. दीर्घकाळापासून यावर सुरक्षित उपाय शोधण्याचा विचार सुरू होता. आता उसाच्या चिपाडांच्या जाळण्याने कारखान्यांमधून निघणाऱ्या राखेपासून विटा तयार केल्या जात आहेत. पूर्वी ही राख खड्डे भरण्यासाठी वापरली जात असे, परंतु रासायनिक घटकांमुळे ती मातीच्या आरोग्यासाठी योग्य मानली जात नाही. यामुळे केंद्रीय आणि राज्य प्रदूषण नियंत्रण मंडळे कारखान्यांवर योग्य विल्हेवाट लावण्यासाठी दबाव आणत आहेत.
कशा आहेत या नवीन विटा? या नवीन विटा पारंपरिक विटांपेक्षा अधिक मजबूत आणि आर्द्रतारहित आहेत. या विटांनी बांधलेल्या भिंतींवर प्लास्टर करण्याची आवश्यकता नाही. प्रो. मोहन यांनी सांगितले की, बॉयलरमधील उसाच्या चिपाडांच्या राखेमध्ये प्रामुख्याने सिलिकॉन, ॲल्युमिनियम, लोह आणि कॅल्शियमचे ऑक्साईड असतात. यात थोड्या प्रमाणात मॅग्नेशियम, पोटॅशियम, सोडियम, टायटॅनियम आणि सल्फर देखील असतो. या घटकांमुळे विटांची मजबुती वाढते आणि त्या दिसायला चमकदार होतात.
किंमत आणि टिकाऊपणा: या विटा बाजारात उपलब्ध असलेल्या स्टोन डस्ट, फ्लाय ॲश (कोळशाची राख) आणि सिमेंटपासून बनवलेल्या विटांपेक्षा स्वस्त आणि जास्त टिकाऊ आहेत. या विटा तयार करण्याचा खर्च पाच ते सात रुपये प्रति वीट येतो.
उत्पादन प्रक्रिया: वीट बनवण्यासाठी आवश्यक कच्चा माल म्हणजे बॉयलरची राख, दगडाची वाळू आणि सिमेंट आहे. हे निश्चित प्रमाणात मिसळून हायड्रोलिक प्रेसने इच्छित आकाराच्या विटा बनवल्या जातात. बगासच्या राखेपासून बनवलेल्या विटा 21-30 दिवसांपर्यंत पाणी शिंपडून मजबूत केल्या जातात.
येथे सुरू झालाय वापर: महाराष्ट्रातील कोल्हापूर आणि उत्तर प्रदेशातील सीतापूर येथील रामगढ येथील साखर कारखान्यांमध्ये या तंत्रज्ञानाचा वापर सुरू झाला आहे. आता या दोन्ही साखर कारखान्यांच्या राखेपासून विटा बनवल्या जात आहेत. डालमिया समूहाच्या दोन साखर कारखान्यांमध्येही बॉयलरच्या राखेपासून विटा बनवल्या जात आहेत. डालमिया भारत शुगर अँड इंडस्ट्रीज लिमिटेडचे डेप्युटी एक्झिक्युटिव्ह डायरेक्टर आसिफ बेग यांच्या मते, बॉयलरमधून मिळणाऱ्या राखेपासून विटा, पेव्हर्स, टाइल्स आणि ब्लॉक बनवले जात आहेत.
राखेचे प्रमाण: पाच हजार टन ऊस गाळणाऱ्या एका साखर कारखान्यातून दररोज 20 टनपर्यंत राख निघते.
याबाबतचे वृत्त उत्तर प्रदेशातील एका पोर्टलने दिले आहे.
