इथेनॉल: भारतीय साखर उद्योगासाठी संजीवनी आणि भविष्याची दिशा

भारतीय साखर उद्योग अनेक दशकांपासून एका दुष्टचक्रात अडकला होता: ऊसाचे विक्रमी उत्पादन, त्यामुळे होणारा साखरेचा अतिरिक्त साठा, दरांची घसरण आणि परिणामी शेतकऱ्यांची थकलेली देणी. या चक्रामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला मोठा फटका बसत होता आणि शेतकरी, सहकारी संस्थांपासून ते बँकांपर्यंत संपूर्ण पुरवठा साखळी सतत अस्थिरतेच्या छायेत होती. या समस्येवर तात्पुरत्या मलमपट्टीऐवजी एका कायमस्वरूपी आणि संरचनात्मक उपायाची नितांत गरज होती. इथेनॉल मिश्रण कार्यक्रमाने (Ethanol Blending Programme – EBP) ही गरज पूर्ण केली आणि साखर उद्योगासाठी केवळ एक उत्पन्नाचा स्थिर स्रोतच निर्माण केला नाही, तर त्याच्या भविष्याला एक नवी दिशा दिली.

साखर उद्योगाचे दुष्टचक्र आणि इथेनॉलचा उदय

पूर्वी ऊसाचे उत्पादन जास्त झाले की देशांतर्गत बाजारात साखरेचा प्रचंड अतिरिक्त साठा तयार व्हायचा, ज्यामुळे साखरेचे दर कोसळायचे. दर घसरल्याने साखर कारखान्यांची आर्थिक स्थिती बिकट व्हायची आणि ते शेतकऱ्यांना वेळेवर ऊसाचे पैसे (FRP) देऊ शकत नव्हते. यावर सरकारकडून तात्पुरत्या उपाययोजना केल्या जायच्या, पण मूळ समस्येवर तोडगा निघत नव्हता. उद्योगाला अशा एका निश्चित मागणीची गरज होती, जी अतिरिक्त साठा नियमितपणे आणि किफायतशीर दरात खरेदी करेल.

इथेनॉल मिश्रणाच्या धोरणाने ही संरचनात्मक मागणी निर्माण केली. सरकारने तेल विपणन कंपन्यांना (OMCs) इथेनॉल खरेदीची हमी दिली, कच्च्या मालाच्या दर्जानुसार (उदा. बी-हेवी मोलॅसिस, थेट उसाचा रस) आकर्षक दर निश्चित केले आणि डिस्टिलरींच्या उभारणीसाठी आर्थिक सहाय्य दिले. या धोरणाला मूर्तरूप देण्यात केंद्रीय मंत्री श्री. नितीन गडकरी यांची भूमिका अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरली. त्यांनी इथेनॉलला केवळ शेतकऱ्यांच्या हिताचे नाही, तर देशाच्या ऊर्जा सुरक्षेसाठीचे एक महत्त्वाचे धोरण म्हणून सातत्याने पुढे आणले. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे ऊस, स्वच्छ इंधन आणि ग्रामीण समृद्धी यांची यशस्वी सांगड घातली गेली.

इथेनॉल धोरणाच्या यशामागील प्रमुख घटक

इथेनॉल धोरण इतर उपायांपेक्षा अधिक यशस्वी ठरले, याची तीन प्रमुख कारणे आहेत:

1. धोरणातील निश्चितता (Policy Certainty): खरेदीची हमी आणि निश्चित दरांमुळे कर्जबाजारी साखर कारखान्यांनाही डिस्टिलरी उभारण्यासाठी आणि क्षमता वाढवण्यासाठी आर्थिक पाठबळ मिळवणे शक्य झाले.
2. देशांतर्गत आणि सातत्यपूर्ण मागणी (Domestic and Persistent Demand): साखरेच्या निर्यातीप्रमाणे इथेनॉलची मागणी बाह्य बाजारावर अवलंबून नाही. इंधनाची मागणी ही देशांतर्गत, स्थानिक आणि सातत्यपूर्ण आहे, जी दर महिन्याला कायम राहते.
3. कच्च्या मालातील लवचिकता (Flexibility in Feedstock): कारखान्यांना बी-हेवी मोलॅसिस, सी-हेवी मोलॅसिस आणि थेट उसाच्या रसाचा वापर करून इथेनॉल तयार करण्याची मुभा मिळाली. यामुळे बाजारानुसार साखर आणि इथेनॉल उत्पादनात संतुलन साधून जोखीम कमी करणे शक्य झाले.

धोरणाचे ठोस आणि दूरगामी परिणाम

इथेनॉल धोरणामुळे साखर उद्योगात अनेक सकारात्मक बदल घडून आले:

• उत्पन्नाचे विविधीकरण: साखर कारखाने आता केवळ साखरेवर अवलंबून राहिलेले नाहीत. इथेनॉलच्या विक्रीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नामुळे साखरेच्या दरातील चढ-उतारांपासून त्यांना संरक्षण मिळाले आणि कारखान्यांचा रोख प्रवाह (cash flow) लक्षणीयरीत्या सुधारला.
• शेतकऱ्यांची जलद देयके: सुधारलेल्या आर्थिक स्थितीमुळे कारखान्यांना शेतकऱ्यांची ऊस बिले वेळेवर चुकवणे शक्य झाले, जे या क्षेत्रातील सर्वात मोठ्या समस्यांपैकी एक होते.
• अतिरिक्त साठ्यासाठी देशांतर्गत बाजारपेठ: अतिरिक्त ऊसाचे मूल्य आता बेभरवशाच्या निर्यात बाजारावर अवलंबून न राहता देशाच्या ऊर्जा आणि औद्योगिक परिसंस्थेतच राहू लागले.
• धोरण आणि उद्योगात सुसूत्रता: इथेनॉल मिश्रण कार्यक्रमाने (EBP) राष्ट्रीय ऊर्जा उद्दिष्टे आणि ग्रामीण जीवनमान यांची सांगड घातली. या दुहेरी फायद्यामुळे या क्षेत्रात खाजगी भांडवल मोठ्या प्रमाणात आकर्षित झाले.

भविष्यातील वाटचाल: जैव-ऊर्जा केंद्राकडे (Towards a Bioenergy Hub)

इथेनॉलने साखर उद्योगाला केवळ संकटातून वाचवले नाही, तर त्याला एका नव्या वळणावर आणून ठेवले आहे. आता या यशाचा फायदा घेत उद्योगाने एकात्मिक जैव-ऊर्जा केंद्र बनण्याच्या दिशेने वाटचाल करणे आवश्यक आहे. यासाठी पुढील काही पावले उचलणे महत्त्वाचे ठरेल:

• उच्च मिश्रणाचे उद्दिष्ट: E20 (२०% इथेनॉल मिश्रण) आणि त्यापुढील उद्दिष्टे गाठल्यास इथेनॉलसाठी एक मोठी आणि कायमस्वरूपी मागणी निर्माण होईल.
• प्रगत कच्च्या मालाचा वापर: केवळ ऊसावर अवलंबून न राहता बांबू, बगॅस आणि शहरी कचरा यांसारख्या लिग्नोसेल्युलोसिक (lignocellulosic) कच्च्या मालापासून इथेनॉल निर्मितीवर भर देणे आवश्यक आहे. यामुळे ‘अन्न विरुद्ध इंधन’ हा वाद कमी होण्यास मदत होईल.
• सह-उत्पादनांचे मूल्यवर्धन: इथेनॉल निर्मिती प्रक्रियेत तयार होणाऱ्या डीडीजीएस (DDGS), कार्बन डायऑक्साइड (CO₂), बायोगॅस आणि बायो-सीएनजी यांसारख्या सह-उत्पादनांचे मूल्यवर्धन करून कारखान्यांची आर्थिक स्थिती आणखी मजबूत करता येईल.
• कार्बन क्रेडिट्स आणि क्लस्टर मॉडेल: इथेनॉलच्या वापरामुळे होणारी कार्बन उत्सर्जनातील घट प्रमाणित करून कार्बन बाजारातून नवीन महसूल मिळवता येईल. तसेच, लहान साखर कारखाने एकत्र येऊन ‘क्लस्टर मॉडेल’ द्वारे डिस्टिलरी उभारू शकतात, जेणेकरून या धोरणाचा फायदा सर्वांपर्यंत पोहोचेल.

निष्कर्ष

इथेनॉलने केवळ भारतीय साखर उद्योगाला नियमित संकटातून बाहेर काढले नाही, तर त्याच्या संपूर्ण अर्थकारणाची नव्याने रचना केली आहे. जो उद्योग एकेकाळी केवळ एका वस्तूच्या (साखर) दरांवर अवलंबून होता, तो आता एका वैविध्यपूर्ण जैव-ऊर्जा क्षेत्रात नेतृत्व करण्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. या परिवर्तनाचे मोठे श्रेय दूरदृष्टी असलेल्या सरकारी धोरणांना आणि विशेषतः श्री. नितीन गडकरी यांच्या इथेनॉल मिश्रणाच्या सातत्यपूर्ण पाठपुराव्याला जाते, ज्यामुळे उद्योगाला गुंतवणूक करण्यासाठी आत्मविश्वास आणि स्पष्टता मिळाली. आतापर्यंत मिळवलेले यश टिकवून, जबाबदारीने उद्योगाचा विस्तार करणे आणि या मूल्य साखळीचा (value chain) विस्तार करून प्रत्येक भागधारकाला—शेतकरी, कारखाना, गुंतवणूकदार आणि सामान्य नागरिक—या हवामान-अनुकूल जैव-अर्थव्यवस्थेचा लाभ मिळवून देणे, हेच पुढील ध्येय आहे.

(लेखक समर्थ सहकारी साखर कारखान्याचे निवृत्त व्यवस्थापकीय संचालक आणि Indian Federation of Green Energy अंतर्गत Sugar Bioenergy Forum – SBF चे सह-अध्यक्ष आहेत.)

SugarToday ला सहकार्य करा!

साखर उद्योगाबाबत होणारा अपप्रचार थांबावा आणि या क्षेत्राचे महत्त्व सर्वत्र अधोरेखित व्हावे म्हणून ‘शुगरटुडे’ मॅगेझीन सातत्याने प्रयत्न करत आहे. अशी सकारात्मक पत्रकारिता आपल्या सहकार्याखेरीज टिकणे शक्य नाही. आम्ही वेबसाइटवर गुगल जाहिराती जाणीवपूर्वक घेत नाही. कारण त्यामुळे वाचन करण्याचा आनंद हिरावला जातो. कोणतीही वेबसाइट उघडली की नको त्या जाहिराती तुम्हाला दिसतात, कधी आक्रंदणारी मुले-महिला, तर कधी अर्धनग्न महिलांच्या जाहिराती… तर कधी अश्लील मजकुराच्या जाहिराती…. त्यातून पैसे मिळतात; पण आपण जो विषय मांडतो, त्याचे गांभीर्य संपले, शिवाय वाचकाला विनाअडथळा बातमी वा लेख वाचता येत नाहीत. अशा आर्थिक कमाईचा आम्ही त्याग केला आहे आणि आपल्या पाठिंब्याची अपेक्षा करत आहोत.

खालील क्यूआर कोड स्कॅन करून आपणास शक्य तेवढी मदत करू शकता. हा क्यूआर कोड ‘शुगरटुड’ची प्रकाशन संस्था मास मीडिया एक्स्चेंजच्या बँक खात्याचा आहे.

आपल्या सहकार्याच्या प्रतीक्षेत – संपादक

(सोबत बँक खाते क्र. देखील दिला आहे. – Mass Media Exchange (MMx) – Publisher of SugarToday. Axis Bank, Dhankawadi Branch, Pune. ac no. 922020021151467, IFSC – UTIB0001168)