उसाच्या प्रचलित वाणांची माहिती

डॉ. बाळकृष्ण जमदग्नी

१. को ४९९ : (पीओजे २८७८ x को २९०)
हा वाण इ.स. १९३६ मध्ये पाडेगावच्या ऊस संशोधन केंद्रावरून विकसित झाला. हळवा (लवकर येणारा) असून सर्व प्रकारच्या जमिनीत चांगला येतो. सुरू आणि आडसाली या दोन हंगामासाठी चालतो. हिरवीगार पाने, देठावर कूस, जाड ऊस, तिरकस कांड्या अशी याची वैशिष्ट्ये आहेत. ऊस हिरवट रंगाचा असतो. पण पाने काढल्यावर अंजिरी होतो. तांबेरा रोगास प्रतिकारक आहे. पण गवताळ वाढीसाठी बळी पडतो. खोडवा बरा येतो. सुरू हंगामात हेक्टरी सरासरी १२२ टन तर आडसालीमध्ये सरासरी १३२ टन इतके उत्पादन मिळते.

२. को ७४० : (पी ३२४७ x पी ४०७५)
पाडेगावच्या ऊस संशोधन केंद्रावरून इ.स. १९५६ मध्ये हा वाण प्रसारित करण्यात आला. हा उशिरा पक्व होणारा वाण आहे. मध्यम रुंदीची फिकट हिरवी पाने, त्यावर पांढरट पिवळसर ठिपके, हिरवट पिवळा मध्यम जाडीचा ऊस अशी याची वैशिष्ट्ये आहेत. उसाची पेरे मध्ये फुगीर व दोन्ही बाजूस निमुळती असतात. लोळतो, पण मोडत नाही. विरोधतः या वाणाचा खोडवा चाबूक काणी रोगास बळी पडतो. सुरू हंगामात बाचे हेक्टरी उत्पादन १०६ टन, पूर्व हंगामात १२३ टन व आडसाली हंगामात १५५ टन इतके येते.

3. को ७२१९: संजीवनी (को ४१९ X को ६५८)
   या वाणाची निर्मिती पाडेगावच्या ऊस संशोधन केंद्रावरून इ.स. १९८२ मध्ये झाली. जाड भरीव ऊस, सरळ वाढणारा, कमी फुटव्याचा व साखरेचे चांगले प्रमाण असलेला ऊस अशी याची गुणवैशिष्ट्ये आहेत. पाने फिकट हिरवी असतात. देठावर कूस असते. पालाश व लोहास चांगला प्रतिसाद देते. कांड्यावर खाचा असतात. काणी किंवा गवताळ रोगाचा फारसा प्रादुर्भाव आढळत नाही. लवकर ते मध्यम मुदतीमध्ये पक्क होतो. सुरु हंगामात एकरी ११० टन, पूर्व हंगामात सरासरी १३१ टन प्रति हेक्टर उत्पादन येते. पूर्व हंगामात साखर उत्पादन हेक्टरी सरासरी १८.७० टन येते. खोडवा पीक चांगले येत नाही.

४. को ७१२५: संपदा (को ७४० X को ७७५)
या वाणाची निर्मिती इ.स. १९८२ मध्ये पाडेगाव केंद्रावरून झाली. गर्द हिरवी उभट पाने, उभट वाढीचा, मध्यम जाडीचा, पिवळसर ऊस सहसा लोळत नाही. मध्यम कालावधीचा हा वाण सर्व प्रकारच्या जमिनीत येतो. खोडवा चांगला येतो. काणी रोगास प्रतिकारक असा हा वाण उत्तम प्रतिच्च्या गुळासाठी लोकप्रिय आहे. सुरू हंगामात हेक्टरी ११० टन उत्पादन येते व हेक्टरी साखर उत्पादन १४.३ टन येते.

५. को ७५२७: (को ६२१७५ x को ६५८)

हा बाण इ.स. १९८८ मध्ये पाडेगाव ऊस संशोधन केंद्रावरून प्रसारित करण्यात आला. द. सातारा, सांगली व कोल्हापूर या भागासाठी केवळ सुरू हंगामासाठी याची शिफारस आहे. पाने मध्यम रूंद, गर्द हिरवी उभट असतात. ऊस हिरवट पिवळा जाड असतो. कांड्या डोळ्याच्या बाजूस फुगीर असतात. फारसा लोळत नाही. तुरा कमी प्रमाणात येतो. पानाच्या देठावर पांढरट ठिपके असतात. कूस नसते. पक्वतेच्या अवस्थेत बुडख्याकडील कांड्यावर खोल भेगा पडतात. काणी व तांबेरा रोगाला बळी पडतो. गवताळ वाढीला मध्यम प्रतिकारक. मध्यम व खोल काळ्या जमिनीत चागला येतो. खोडवा साधारणच असतो. प्रति हेक्टरी ऊस १२२ टन तर साखर १७.२ टन येते.

६. को एम् ८८१२१ (कृष्णा): (को ७४० x को ६३०४)
इ.स. १९९४ मध्ये हा बाण विकसित झाला. मध्यम ते उशीरा पक्कता असणारा हा ऊस जाडीला मध्यम, प्रथम हिरवट व नंतर जांभळ्या रंगाचा होतो काड्याबर भेगा पडतात, पाने फिकट हिरवी, कमी रूद, शेंड्याकडे वाकलेली असतात.
पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता आहे. काणी रोगास मध्यम प्रतिकारक, कमी प्रमाणात उशीरा येणारा तुरा ही याची वैशिष्ट्ये आहेत. खोडवा खूप चांगला येतो. हेक्टरी सुरू हंगामात ११५ टन, पूर्वहंगामात १३० टन, आडसाली १६६ टन उसाचे उत्पादन येते. साखरेचे प्रमाण भरपूर आहे, हेक्टरी अनुक्रमे सुरू १४.१, पूर्वहंगामी १८.५ व आडसाली २३.० टन साखर मिळते.

७. को ८०१४ (महालक्ष्मी) (को ७४० × को ६३०४)
इ.स. १९९५ मध्ये महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी व वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, मांजरी यांच्या सहयोगाने या वाणाची निर्मिती झाली, लांब, रुंद, गर्द हिरवी पाने व देठाच्या बाजूस कानासारखी वाढ ही याची खूण आहे. ऊस मध्यम जाड, आरंभी हिरवट व नंतर पिवळट होतो. कांड्या लांब असतात. देठावर कूस असते. लवकर परिपक्व होतो. वाढ जलद असते, तुरा उशीरा आणि कमी येतो. वाढे भरपूर मिळते. त्यामुळे ऊस काही प्रमाणात लोळतो पण मोडत नाही. चांगल्या व निचऱ्याच्या जमिनीत उत्पादन भरपूर येते. सुरू हंगामात हेक्टरी ९८ टन व पूर्वहंगामात हेक्टरी १३५ टन उत्पादन येते. साखरेचे उत्पादन हेक्टरी सुरु हंगामात १४.१ टन व पूर्वहंगामात १९.५ टन येते. गुळ तयार करण्यासाठी सुद्धा ही जात चांगली आहे.

८. को सी ६७१ (वसंत): (क्यु ६३ x को ७७५)

इ.स. १९९४ मध्ये ही जात वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, माजरी या संस्थेमार्फत प्रसारित करण्यात आली. लवकर परिपक्वता व उच्च साखर उतारा, याबरोबरच गुळासाठीसुद्धा ही त्याची सर्वात महत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत. पाने गर्द हिरवी व उभट असतात. देठावर भरपूर कूस असते. ऊस मध्यम जाडीचा, हिरवट जांभळा, आकर्षक रंगाचा असतो. शेवटी पिवळा होतो. पक्क झाल्यावर पाने गळतात. उसाची कांडी लांब असते. कांड्यांवर मेण अजिबात नसते. त्यामुळे रसशुद्धीचे प्रमाण चांगले. सुरू हंगामात हेक्टरी १२६ टन ऊस व २१.५२ टन साखर मिळते. कांडेकीड, बुडखा कीड, पांढरी माशी, काणी, लालकुज, मर, तांबेरा यांना बळी पडते.

९. को ८६०३२: (को ६२१९८ x कोसी ६७१)
इ.स. १९९९ मध्ये पाडेगाव ऊस केंद्रावरून हा वाण प्रसारित झाला. पाने गर्द हिरवी, लांब, रुंद, अल्प प्रमाणात कूस, सरळ व टोकाकडे वळलेली असतात. देठाचा रंग पारवा असतो. त्यावर थोडा मेणचटपणा असतो. जोडावर एका बाजूस कर्णाकृती असते. कांड्या मध्यम जाडीच्या लालसर रंगाच्या असतात, डोळा गोल असतो. पक्क उसाच्या काडीवर भेगा पडतात. तुरा उशिरा व कमी प्रमाणात येतो. काणी व गवताळ वाढीचे प्रमाण कमी असते. खोडवा उत्तम येतो. मध्यम तसेच भारी जमिनीत चांगले उत्पादन येते. हेक्टरी उसाचे उत्पादन सुरू हंगामात १०६ टन, पूर्वहंगाम १३९ टन व आडसाली १५९ टन येते. साखरेचे हेक्टरी उत्पादन सुरू, पूर्व हंगामी व आडसाली या हंगामात अनुक्रमे १४.४, १९.० व २२.५ हर येते. सध्या हे सर्वत्र लोकप्रिय वाण आहे.

१०. को ९४०१२ (फुले सावित्री) (कोसी ६७१ पासून ऊती संवर्धनाने निर्मिती)
इ.स. २००४ मध्ये महात्मा फुले कृषी विद्यापीठामार्फत पाडेगाव येथून प्रसारित. रूंद, हिरवी टोकाकडे वळणारी पाने कांड्यांचा हिरवट अंजिरी रंग, पानाच्या टोपणावर पारवा रंग, देठावर खूप कूस, मध्यम लांबीच्या जाडसर कांड्या ही याची वैशिष्ट्ये आहेत. पेराबर मेण असते. ऊस लोळत नाही. साखर उतारा उत्तम. गुळासाठीही चांगला वाण, पेरावर भेगा पडत नाहीत.

तांबेरा कमी येतो. काणी, लालकुज, मर रोगास फारसा प्रतिकारक नाही. चांगले व्यवस्थापन केले तरच खोडव्याचे उत्पादन चांगले येते. ऊस पक्व झाल्यावर काही प्रमाणात पांगशा फुटतात. बारा ते तेरा महिन्यानंतर तुरा येतो. सुरू हंगाम हेक्टरी १२८ टन ऊस व १९.७ टन साखर मिळते. तर पूर्वहंगामात १३९ टन ऊस व २०.१ टन साखर मिळते. हलक्या जमिनीवर पाण्याचा ताण सहन करतो.

११. कोएम् ०२६५ (फुले ०२६५) : (को ८७०४४ या वाणापासून निवड पद्धतीने निर्मिती)
इ.स. २००७ मध्ये पाडेगावच्या ऊस संशोधन केंद्रावरून हा वाण प्रसारित झाला. हा वाण उशिरा पक्व होणारा आहे. त्यामुळे १४ ते १६ महिन्याचा अवधी मिळाला तर विक्रमी उसाचे टनेज (आडसाली साठी हेक्टरी १९९.८५ टन) व साखरेचे उत्पादन (आडसालीसाठी हेक्टरी २६.८२ टन साखर) मिळते.

तीनही हंगामासाठी याची शिफारस आहे. गर्द, हिरवी मध्यम रुंद सरळ पाने, जाड ऊस, न भेगाळणारी लांब जाड पेरी ही याची वैशिष्ट्ये आहेत. खोडवे चांगले येते. पक्वतेच्यावेळी शेताकडेच्या उसाला पांगशा फुटतात. उशीरा तोडला तर साखर उतारा चांगला मिळतो. दशी पडत नाही. वजनात किंवा साखरेत घट येत नाही. गाळपालायक उसांची संख्या भरपूर मिळते.

तुऱ्याचे प्रमाण कमी असते. देठाबर कूस कमी असते. चाऱ्यासाठी वाढे उपयोगी पडते. पाचट सहज निघते. तोडणीसाठी सुलभ. खोडवे चांगले येते (हेक्टरी सरासरी १२९ टन). चाबूक काणी, मर व लाळकूज या रोगांना प्रतिकारक असून खोडकीड, कांडेकीड, शेंडेकीड लोकरी मावा यांचा प्रादुर्भाव कमी असतो. अलिकडे या वाणाची लागवड करून अनेक शेतकऱ्यांनी विक्रमी उत्पादन घेतले आहे. पूर्व हंगामी लागवड करून सुद्धा यांचे सरासरी उत्पादन १६४.४० टन ऊस व २२.५७ टन साखर प्रति हेक्टरी येते. तांबेरा रोगास काही प्रमाणात बळी पडतो. हलक्या जमिनीवर पाण्याचा ताण सहन करु शकत नाही.

१२. को व्हीएसआय ९८०५ (शरद): (को ८३७१ पासून निर्मिती)
इ.स. २००९ मध्ये वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, पुणे येथून हा वाण आडसाली व पूर्वहंगामी लागवडीकरिता प्रसारित करण्यात आला. मध्यम ते उशिरा पक्वतेचा काळ असलेला हा वाण आहे. ऊस जाड आहे. कांड्या एकमेकास थोडासा कोन करतात. कांड्यांचा रंग गर्द पारवा आहे. त्यावर मेणचट थर असतो. ऊस सरळ वाढतो. लोळत नाही पण कांड्धाबर कटकन मोडतो.

पाने लांब, रूद, गर्द हिरवी टोकाकडे वळलेली असतात. कांडीवर डोळ्याच्या उभ्या रेषेत पन्हाळी असते. त्यात मध्यम आकाराचा डोळा असतो. यांत्रिक तोडणी व ठिबक सिंचनासाठी योग्य आहे. उथळ, मध्यम खोल, निचऱ्याच्या अशा विविध प्रकारच्या जमिनीत चांगला येतो. भारी जमिनीत आरंभी सावकाश वाढ होते. पण नंतर जलद गतीने वाढ होते. आंतरपिके घेण्यास योग्य वाण, पूर्वहंगामात हेक्टरी १३९.५४ टन ऊस व २०.५७ टन साखर मिळते. आडसाली हंगामात सरासरी १६०.७८ टन ऊस व २४.५३ टन साखर मिळते. काणी व काडेकिडीस प्रतिकारक आहे. पोक्का बोगा थोड्या प्रमाणात येतो. थोड्या प्रमाणात तुरा येतो.

१३. को ९२००५ (फुले ९२००५): (कोसी ६७१ × कोसी ८२०१)

इ.स. २००९ मध्ये या वाणाची शिफारस महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथून झाली. प्रामुख्याने दक्षिण महाराष्ट्रातील जास्त पावसाच्या प्रदेशाकरिता गूळ उत्पादनासाठी या वाणाची शिफारस करण्यात आली आहे. लालमाती, हलकी निचऱ्याची जमीन यामध्ये पूर्वहंगाम व सुरू लागवडीसाठी या वाणाची शिफारस आहे. पाने मध्यम रूंदीची, फिक्कट हिरवी, टोकाकडे वळणारी असतात. देठावर फारशी कूस नसते. ऊस मध्यम जाड असतो. कांड्या एकसारख्या, सरळ असतात. त्यावर हलके मेणाचे आवरण असते. ऊस रंगाने पिवळसर पारवा असतो. डोळा गोल असतो. तुरा येत नाही. तांबेरा रोगास प्रतिकारक, प्रति हेक्टर ऊस १६८.६९ टन व साखर १८.२९ टन मिळते,

१४. व्हीएसआय ४३४ (यशवंत) (कोसी ६७१ पासून ऊती संवर्धनाने निर्मिती)
इ.स. २०१२ मध्ये ही जात वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, पुणे येथून प्रसारित केली. पूर्वहंगाम व सुरू हंगामासाठी शिफारस. पाने लांब, मध्यम रुंदीची, टोकास झुकलेली असतात. देठावर अगदी कमी कूस असते. ऊस हिरवट पिवळसर, पारव्या छटेचा असतो. डोळा गोल असतो. कांड्या एकमेकास तिरकस असतात पाण्याचा ताण पडला तरी कांड्यांची लांबी व जाडी एकसारखी राहते. फुटवे भरपूर येतात. ऊस जाड असतो. खोडवा उत्तम येतो. वयाच्या १० ते १२ महिन्यात यातले साखरेचे प्रमाण इतर कोणत्याही चाणापेक्षा जास्त असते. रेड रॉट, पोक्काबोंगा, गवताळ वाढ, कांडेकीड याना मध्यम प्रतिकारक आहे. एक वर्षाच्या काळातच हेक्टरी १२९.१४ टन ऊस व १७.०५ टन साखर मिळते. साखर उद्योगासाठी हा बाण म्हणजे वरदान आहे.

१५. को व्हीएसआय ०३१०२: (८० आर ४१ या वाणातून निवड)

वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, पुणे येथून हा वाण इ.स. २०१२ मध्ये पूर्वप्रसारित करण्यात आला आहे. पाने गर्द हिरवी, मध्यातूनच झुकलेली असतात. हा वाण उभट वाढतो, लोळत नाही. यंत्राने तोडणीसाठी योग्य आहे. ठिबक सिंचनास योग्य, पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता आहे. तुरा येत नाही. उथळ तसेच मध्यम काळ्या जमिनीतही चांगला येतो. तांबेरा रोगास मध्यम प्रतिकारक आहे. जास्त पावसाचा भाग वगळता उत्तर व दक्षिण महाराष्ट्रासाठी हा वाण चांगला आहे. कांड्यांचा रंग पिवळसर हिरवट असतो. ऊस मध्यम जाड असतो. प्रति हेक्टरी उत्पादन १४९.५९ टन ऊस व २२.५० टन साखर मिळते.

१६. एम्.एस. १०००१ (को. एम्. ०२६५ x एम्. एस. ०६०२)

मध्यवर्ती ऊस संशोधन केंद्र, पाडेगाव येथून हा वाण इ.स. २०१५ मध्ये पूर्व प्रसारित करण्यात आला आहे. हा लवकर परिपक्व होणारा वाण आहे. पूर्वहंगामी किंवा सुरु लागणीसाठी अत्यंत चांगला आहे. मुख्य कोंब खूप जोमदार असतो. फुटवे भरपूर आणि जोमदार असतात. ऊस जाड, भरीव आणि एकसारखा असतो. पाने हिरवीगार रुंद असतात. त्यावर कुस नसते. साखरेची रिकवरी को ८६०३२ पेक्षा ०.७५% ने जास्त आहे हे मिलट्रायलमधून सिद्ध झाले.
तोडणीस उशीर झाला तरी दशी पडत नाही. साखर उतारा घटत नाही. क्षार सहनशीलता आहे. मर व लालकुज रोगास प्रतिकारक आहे. वाढे कुसविरहीत असल्याने चाऱ्यास उपयुक्त. खोडवा उत्तम येतो. एकंदरीत कोएम् ०२६५ सारखा जाड, को ८६०३२ पेक्षा गोड असा हा वाण व्हीएसआय ४३४ या अल्प कालावधीच्या प्रचलित वाणापेक्षा २० ते ३०% जास्त उत्पादन देतो. पूर्वहंगामात १५९.०९ टन / हेक्टरी, सुरु हंगामात १३२.८२ टन तर खोडव्याचे ११० टन/हेक्टर उत्पादन मिळते. साखर रिकवरी १४.३० ते १४.८८ मिळते. ऊस शेतकऱ्यांना आणि कारखान्यांना जणू हे वरदानच आहे.

याप्रमाणे शेतकरी बंधूंनी आपल्या परिसरातील हवामान व जमिनीनुसार, कारखान्याच्या गरजेनुसार उसाच्या वरीलपैकी वाण निवडून ऊस घ्यावा. इतर भागातून आणलेले मोठे जाड दिसणारे ऊस साखर उत्पादनासाठी योग्य असतातच असे नाही. शिवाय कीड व रोगांना ते बळी पडणारे असू शकतात याचा विचार करूनच लागण करावी.

(लेखक पाडेगाव ऊस संशोधन केंद्रातील निवृत्त संशोधक असून, ऊस संजीवनीसह अनेक पुस्तकांचे लेखक आहेत.)